İran-Pakistan İlişkileri Bağlamında Belucistan Meselesi

İran ve Pakistan arasındaki ilişkilerin önemli bir boyutunu oluşturan Belucistan bölgesi, coğrafi, etnik ve stratejik açıdan önemli bir konuma sahiptir. Belucistan, İran'ın doğusunda Sistan-Belucistan eyaleti, Pakistan'ın batısında ise Belucistan eyaleti olarak iki ayrı ülkede yer alan bölgedir.

Belucistan, Basra Körfezi'ne, Hint Okyanusu'na ve Orta Asya'ya yakın bir konumda bulunmaktadır. Bu stratejik konum, enerji kaynaklarının taşınması ve bölgesel enerji ticaretinin geliştirilmesi ve güvenliği açısından büyük öneme sahiptir.

Belucistan bölgesi, önemli doğal gaz ve petrol rezervlerine ev sahipliği yapmaktadır. Özellikle İran'ın Güney Pars (South Pars) doğal gaz sahasının bir kısmı bu bölgede yer almaktadır. Bu enerji kaynakları, bölgeyi enerji üretimi ve ticareti açısından stratejik bir konuma getirmektedir.

Bölge etnik yapı açısından çeşitlilik göstermekle birlikte ekseriyetle Beluclardan oluşmaktadır.  Beluclar, genellikle İran, Pakistan ve Afganistan'ın sınırlarının kesiştiği Belucistan bölgesinde yaşayan etnik bir gruptur. Beluciler, Hint-Avrupa dil ailesine ait Beluci dillerini konuşan, genellikle Sünni Müslüman olan bir etnik gruptur. Bu grup büyük ölçüde kültürel yapısını, etnik kimliğini korumakta ve genellikle aşiret yapısına dayanmaktadır.

İran’ın Güvenlik Sorunu ve Bölgesel Saldırıları

Belucistan, zaman zaman güvenlik sorunlarıyla karşı karşıya kalmıştır. İran ve Pakistan'ın Belucistan bölgesinde ayrılıkçı eğilimler, terör saldırıları ve sınıra yakın bölgelerdeki güvenlik tehditleri bulunmaktadır. İki ülke, bu tür sorunlarla başa çıkmak ve güvenliği sağlamak adına iş birliği yapması elzemdir.

Bölgede faaliyet gösteren Cundullah diğer adı ile Ceyş el-Adl örgütü İran tarafından terör örgütü olarak tanımlanmaktadır. Cundullah, Vahhabi teoloji okulunun eski bir öğrencisi olan Abdul Malik Rigi tarafından kurulmuştur. Faaliyetlerini Pakistan üzerinden yürüten örgüt uzun süredir İran-Pakistan hattında da güvenlik sıkıntılarının doğmasına neden olmaktadır. İran İslam Devleti resmi ideolojisinde 12 İmam Mezhebine mensuptur.  Cundullah bu ideoloji altında ezilen Sünniler argümanını kullanarak faaliyetlerini yürütmektedir. Bu çerçevede etnik bir sorunsaldan ziyade mezhepsel bir çatışma karşımıza çıkmaktadır.

Bu ayrılıkçı hareketlere ve destekleyenlere yönelik İran aktif bir güvenlik siyaseti uyguladığı görülmektedir. Son günlerde İran, Suriye ve Irak’a füze saldırısı ile gündeme geldi. 15 Ocak 2024 tarihinde Irak’ın Erdebil şehrine saldırısı geniş yankı uyandırdı. ABD'nin Erbil Başkonsolosluğu ve Erbil Uluslararası Havalimanı yakınlarında patlama sesleri duyuldu. Havalimanı yakınlarında ABD öncülüğündeki IŞID’e karşı kurulan koalisyon üssü bulunuyordu. İran Devrim Muhafızları Ordusu saldırıya ilişkin yapmış oldukları açıklamada "İran karşıtı terörist grupların ve casusların karargahlarını balistik füzelerle vurduğunu" belirtti. İran’ın iddiasına göre bölgede Mossad karargâhı bulunuyordu.[1] KDP lideri Barzani ise "Erbil’in 2020'den bu yana onlarca kez İran Devrim Muhafızları Ordusu ve onlara bağlı güçlerin füze ve İHA saldırılarının hedefi olduğunu" belirterek bu saldırıların IKBY halkına yönelik “açık bir zulüm” olduğu şeklinde açıklamada bulundu.[2]

Daha önce Suriye’ye balistik füze fırlatan İran, Erbil saldırısından bir gün sonra Pakistan’ı vurdu.  İran bu saldırı hakkında yapmış olduğu açıklamada, yukarıda bahsettiğimiz Cundullah, şimdiler de Ceyş el-Adl olarak bilinen militan grubun kamplarına yönelik bir saldırıda bulunduğunu belirtti. Ceyş el-Adl 10 Ocak'ta Sistan ve Belucistan eyaletindeki Rusk'ta bir polis karakoluna düzenlenen saldırıyı üstlenmiş, saldırıda bir polis memuru öldürülmüştü. İran’dan gelen açıklamada hedef alınan bölgenin, Ceyş El Adl grubunun en büyük kalelerinden biri olan Pakistan'ın Belucistan eyaletindeki Yeşil Dağ adlı bir bölge olduğu belirtilerek saldırının Pakistan’ın toprak bütünlüğü ve sivillere yönelik bir saldırı olmadığı açıklandı. Pakistan Dışişleri Bakanlığı, İran'ın kendi topraklarına yaptığı füze saldırısını şiddetle kınadığını, egemenlik ihlalinin ciddi sonuçlara yol açabileceğini belirtti. Pakistan Dışişleri Bakanlığı: "Pakistan, İran'ın hava sahasını sebepsiz yere ihlal etmesini ve iki masum çocuğun ölümü, üç kızın yaralanmasıyla sonuçlanan saldırıyı şiddetle kınıyor. Pakistan'ın egemenliğinin ihlali kesinlikle kabul edilemez ve ciddi sonuçlar doğurabilir." şeklinde açıklama yaptı.

İran Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir-Abdullahiyan, Dünya Ekonomik Forumu'nun yıllık toplantısında yaptığı açıklamada, İran'ın Pakistan sınırları içerisindeki bölgelere yönelik son saldırıları hakkında şunları söyledi: ‘Hiçbir Pakistan vatandaşı İran'ın füze ve İHA saldırılarına maruz kalmamıştır. Biz Ceyşül Adl terör grubunu hedef aldık, Pakistan vatandaşlarını değil. Amacımız, Pakistan topraklarındaki İranlı teröristleri hedef almaktı.’[3] Ancak Pakistan 18 Ocak’ta İran sınırına yakın bir noktaya füze saldırısında bulundu.

Füze saldırı sonrasında Pakistan Dışişleri Bakanlığından yapılan açıklamada, İran'ın Sistan-Beluçistan eyaletinde "teröristlerin saklandıkları yerlere" yönelik bir dizi hassas askeri saldırı gerçekleştirildiği belirtilerek, istihbarata dayalı operasyon sırasında çok sayıda "teröristin" öldürüldüğü belirtildi. Açıklamada, son birkaç yıldır İran ile yürütülen temaslarda İslamabad'ın, Tahran yönetimine Pakistan kökenli teröristlerin İran'daki kontrolsüz alanlarda sahip oldukları güvenli sığınaklar ve barınaklarla ilgili ciddi endişelerini sürekli paylaştığına işaret edildi.[4]

Belucların ayrılıkçı eğilimlere sahip militan gruplarının faaliyetleri her iki ülkenin sınır güvenliğine ilişkin sorunlar yaratmaktadır. Her iki tarafta bu faaliyetlerin desteklendiği konusunda birbirlerini suçlamaktadır. 2010 sonrası dönemde İran’ın Sistan-Belucistan ve Pakistan’ın Belucistan bölgelerinde kimler tarafından yapıldığı tespit edilemeyen birçok saldırı yaşandı. Süreç içerisinde taraflar birbirlerini suçlayarak sıkı tedbirler almaya devam etti. Her iki tarafta ayrılıkçı grupların varlıklarına destek vererek kendilerine karşı kullandıklarını iddia etti. 2009 yılında, Cundullah lideri Abdülmalik Rigi, İran güvenlik güçlerini bombalamak ve İngiltere ile ABD'nin ajanı olmak suçlamalarıyla İran tarafından tutuklandı; 2010 yılında idam edildi. İran’ın Sistan-Beluçistan eyaletinde birçok saldırı ve operasyon gerçekleşmiş, Cundullah yani Ceyş el-Adl tarafından üstlenmişti.

Sonuç olarak,  İran ve Pakistan,  krize neden olan ve tarafların toprak bütünlüğünü tehdit eden bu örgütlere karşı ortak bir güvenlik politikası izlenmelidir. Aksi halde, tarafların birbirilerini suçlamaya etmesi bölgesel sorunu bir nihayete erdirmeyecektir.

[1] https://www.aa.com.tr//tr/dunya/iran-bolgedeki-teror-ve-casusluk-karargahlarini-balistik-fuzelerle-vurdugunu-duyurdu-/3109710?preview=1&r=962fe292-a26b-4d8b-a963-c3011e07d169

[2] https://www.aa.com.tr/tr/dunya/kdp-lideri-barzani-artik-sabrimizin-bir-siniri-var/3110290 

[3] https://tr.irna.ir/news/85357686/Sald%C4%B1r%C4%B1lar%C4%B1m%C4%B1z%C4%B1n-Hedefi-%C4%B0ranl%C4%B1-Cey%C5%9F%C3%BCl-Adl-Ter%C3%B6ristleriydi-Pakistan

[4] https://www.aa.com.tr//tr/dunya/pakistan-iranin-sistan-belucistan-bolgesindeki-teror-hedeflerine-saldiri-duzenledigini-duyurdu/3112034?preview=1&r=5d2d5c0e-6815-483e-b87b-bd2ecf6b4145