İsrail, 1991’de Sovyet Rusya’nın çöküşünün ardından Azerbaycan’ın bağımsızlığını tanıyan ilk ülkelerden biri olmuştur. İsrail'in Azerbaycan’ın Karabağ’a yönelik politikalarını desteklemesi sebebiyle iki ülke arasındaki ilişkilerin seyri ayrı bir önem arz etmektedir.

Tarihsel Arka Plan

Azerbaycan ve İsrail arasındaki diplomatik ilişkilerin tarihi kökenine bakıldığında otuz bir yıl öncesine dayandığı görülmektedir. İsrail, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını 25 Aralık 1991 tarihinde tanımış, iki ülke arasındaki diplomatik ilişkiler ise 7 Nisan 1992'de kurulmuştur. İki devlet arasındaki ilişkilerin erken bir tarihe dayanmasına rağmen hem ekonomik hem de diplomatik ilişkiler 2016 yılına kadar durağan seyrettiği, 2016 yılında ise üst düzey diyaloglarla etkin bir seviyeye geldiği görülmektedir. 21 Ocak 2016 tarihinde Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev İsviçre'deki Davos Ekonomik Forumu sırasında İsrail Başbakanı Bünyamin Netanyahu ile bir araya gelmiştir. 13 Aralık 2016 tarihinde Netanyahu Azerbaycan’a ziyarette bulunmuş; aynı tarihte Azerbaycan hükümeti ile İsrail arasında Ortak Komisyon kurulmuştur.[1] Nihayetinde diplomatik ziyaretler devam etmiştir.

İsrail, 1993 yılında Bakü’de büyükelçilik açmış olsa da Azerbaycan, İsrail ile ilişkileri alternatif yöntemler üzerinden sürdürmeyi tercih etmiştir.[2] İki devlet arasındaki ilişkiler hem iktisadi hem de politik açıdan denge siyaseti çerçevesinde devam etmiştir. Azerbaycan İsrail’in ithal ettiği akaryakıt ihtiyacının yüzde 40’ını tedarik etmekte, [3] İsrail de Azerbaycan’a silah satışında bulunmaktadır. [4] Savunma sanayide iş birliğini geliştirmek amacıyla çeşitli girişimlerde bulunulmuştur. Örneğin; 2011 yılında İsrail savunma şirketi Aeronautics insansız hava araçları üretiminde bulunmak amacıyla Azerbaycan’da bir fabrika açmıştır. [5] Azerbaycan hem ticaret hem turizm çalışmalarını derinleştirmek için Temmuz 2021 tarihinde Tel Aviv’de ticaret temsilciliği, Mart 2022 tarihinde ise turizm ofisi açmıştır.

Kasım 2022 tarihine gelindiğinde Azerbaycan, İsrail’de elçilik açma kararı almıştır.[6] Bu karar üzerine dönemin İsrail Başbakanı Lapid :“Azerbaycan Ulusal Meclisi'nin İsrail'de büyükelçilik açma kararını memnuniyetle karşılıyorum. Azerbaycan, İsrail'in önemli bir ortağıdır ve Müslüman dünyadaki en büyük Yahudi topluluklarından birine ev sahipliği yapmaktadır. Büyükelçilik açma kararı, ülkelerimiz arasındaki ilişkinin derinliğini yansıtıyor. Bu hamle, İsrail hükümetinin Müslüman dünyayla güçlü diplomatik köprüler kurma çabalarının bir sonucudur. Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'e teşekkür ediyor ve şimdi İsrail'de ilk kez temsil edilecek olan Azeri halkını tebrik ediyorum.” açıklamasını yapmıştır.[7]

İsrail Dışişleri Bakanlığı’ndan yapılan açıklamada ise, büyükelçilik açma kararı “tarihi” olarak nitelendirilmiş, açıklamada, "Bu, Şii çoğunluğu ve Şii hükümeti olan bir ülkenin İsrail'deki ilk büyükelçiliği olacak." ifadeleri kullanılmıştır.[8] Bu noktada belirtilmelidir ki Azerbaycan’da yaklaşık 20 adet Yahudi sosyal, kültürel ve hayır kurumu bulunmaktadır. "Yahudi Evi", "Avrupa-İsrail" Derneği, Azerbaycan Yahudi Kadınlar Derneği, Yahudi Kültür Merkezi, Uluslararası Yahudi Örgütü'nün Azerbaycan bölümü ve muhtelif kurumlar bulunmaktadır.[9] En nihayetinde 11 Ocak 2023 tarihinden Azerbaycan, ilk kez İsrail’e büyükelçisini atamıştır.[10]

Azerbaycan ve İsrail İlişkilerinde İran Faktörü

Azerbaycan-İsrail ilişkileri Güney Kafkasya’nın jeopolitiği ve bölgesel açmazlarıyla yakından ilişkilidir. Bu sebeple bölgesel sorunlara değinmek gerekir. Azerbaycan’ın zaferi ile sonuçlanan II. Karabağ Savaşı’nın ardından Ermenistan yenilgiyi kabul etmemiş, 10 Kasım 2020 tarihli ateşkes anlaşmasını her fırsatta ihlal ederek bölgesel ihtilafı tırmandırmıştır. Ermenistan hükümetinin Karabağ’a yönelik politikaları Güney Kafkasya için güvenlik sorunu haline gelmiştir. Güney Kafkasya’nın güvenliğinin tesis edilmesi, bölgede bulunan ülkeler başta olmak üzere, transit geçiş yolu olması sebebiyle Çin’den Avrupa’ya birçok devlet için önem teşkil etmektedir. Bu sebeple bölgesel sorunlar, küresel bir konu ve odak noktası haline gelmektedir.

Güney Kafkasya bölgesi Kuşak-Yol projesinin güzergahında yer alması, Türk dünyasının entegrasyonunu sağlaması, Hazar Havzası’nda çıkarılan petrol ve doğal gazın Avrupa’ya naklinde köprü olması gibi kritik jeopolitik işlevlere sahiptir. Bölgede iki önemli transit hattı bulunmaktadır: Bakü-Tiflis-Ankara ile Moskova-Erivan-Tahran.  

Bu geçiş noktalarının merkezinde bulunan Zengezur Koridoru, İran’ı da hem Karadeniz’den Avrupa’ya hem de Rusya’ya bağlamaktadır. Bu güzergahın önemine binaen İran, Ermenistan ile diplomatik ilişkilerini yakinen devam ettirmektedir. Bu bağlamda İran’ın Karabağ meselesine karşı tutumu bölgesel politikalarının göstergesi olup, Azerbaycan ve Ermenistan ile diplomatik ilişkilerinde de belirleyici olmaktadır.

İran’ın politik söylemlerine bakıldığında Ermenistan ile kara sınırının değişmemesinden yana olduğu görülmektedir. Bu nedenle Azerbaycan’ın ‘Karabağ Zaferi’, İran tarafından hoşnutsuzlukla karşılanmıştır. Zira II. Karabağ Savaşı’ndan sonra Azerbaycan’ın öz topraklarını geri almasıyla, İran’ın Ermenistan ile 132 km’den oluşan sınırı 40 km’ye düşmüştür. Bu hoşnutsuz tutumun bölgesel ekonomik politikalar ile birlikte İran’ın iç dinamiklerini de kapsayan birçok sebebi bulunmaktadır. Bu sebeplerden en önemlisi Azerbaycan’ın bölgedeki politik nüfuzu arttıkça, İran sınırları içinde yaşayan milyonlarca Türk’ün bağımsızlık talebi için psikolojik bir ortam yaratılacağı kaygısıdır. Bununla birlikte Zengezur Koridoru’nun Azerbaycan’ı Türkiye’ye bağlayacak bir koridor olması ve bu koridor açıldığında, İran’ın koridor üzerindeki ticari yollarının kapanacağı gibi çeşitli endişelere sahip olması İran’ın Azerbaycan’a yönelik politikalarını şekillendiren önemli bir etkendir. Zengezur Koridoru açılırsa, ulaşım hatlarının kesileceği ve jeostratejik dengelerin değişeceği kaygısını taşıyan İran, Ermenistan ile transit statüsünün değiştirilme ihtimalinin İran için kabul edilemez olduğunu birçok kez dile getirmiştir. Ayrıca, Türkmen gazı Zengezur Koridoru ile Türkiye üzerinden Avrupa’ya bağlanırsa İran gazına talep azalacak kaygısı da oldukça güçlüdür.

Gelinen noktada Azerbaycan bölgede hem askeri hem de psikolojik üstünlüğü elde etmiştir. Bu atmosfere karşılık İran Azerbaycan’a meydan okuyucu hamlelerde bulunmuştur. Bunlardan biri İran tarafından Zengezur Koridoru’na başkonsolosluk açılması olmuştur.

Kapan Başkonsolosluğu, İran Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan ve Ermenistan Dışişleri Bakanı Ararat Mirzoyan’ın katıldığı törenle 21 Ekim 2022 tarihinde açılmıştır. Abdullahiyan açılış konuşmasında, "İran, Ermenistan'ın güvenliğini bölgenin güvenliği olarak görmektedir. Politikamız, Ermenistan'ın egemenliğine ve toprak bütünlüğüne saygı göstermektir."[11] ifadelerini kullanarak bölgesel gelişmelere ilişkin politik tavrını açıkça ifade etmiştir.

Bir diğer gelişme 17-20 Ekim 2022 tarihinde İran’ın Azerbaycan sınırında ‘Güçlü İran Tatbikatı’nı gerçekleştirmesi olmuştur. Aras Nehri bölgesinde yapılan bu tatbikatta; Devrim Muhafızları Kara Kuvvetleri Komutanlığı’na bağlı zırhlı ve topçu birlikler, insansız hava araçları ve elektronik savaş birimleri yer almıştır. İran’ın bu girişimi, Ermenistan’a vermiş olduğu politik desteğin yanı sıra gerekirse askeri destek sağlayabileceğinin göstergesi olduğu düşünülmektedir.

İran, II. Karabağ Savaşı’ndan bu yana toplamda aynı nitelikte üç tatbikat düzenlemiştir. Ancak, üçüncü tatbikat daha kapsamlı olmuş, tatbikatın ardından Kapan Başkonsolosluğu açılmıştır. Yine tatbikatın tarihine ilişkin dikkat çekilmesi gereken husus, tatbikatın son günü Zengilan Uluslararası Havalimanı’nın açılış töreninin gerçekleştirilmiş olmasıdır. Uluslararası lojistik üssü haline getirilmesi planlanan Azerbaycan’ın Zengilan şehri İran ve Ermenistan’a sınırdır. Tatbikat takviminin üçüncü gününün Zengilan Uluslararası Havalimanı’nın açılış törenine denk getirilmesi rastlantı değildir. İran’ın Azerbaycan’a yönelik siyasi ve askeri düzlemde tehditkâr davranışları Azerbaycan-İsrail stratejik iş birliğinin ve diplomatik diyaloğunun üst seviyelere taşınmasına katkı sağlamıştır.

İran’ın Ermenistan’a yönelik destekleyici rol üstlenmesinin sebeplerinden biri de Ermeni Lobisi’nin gerek ABD’de gerekse Avrupa’da etkin ve güçlü olmasıdır. Tüm bu unsurlar çerçevesinde İran-Ermenistan ilişkileri stratejik bir ortaklık zemininde ilerlemektedir.

Azerbaycan-İsrail İlişkileri Ne İfade Ediyor?

İran’ın Şii nüfusa sahip Azerbaycan yerine Ermenistan’a destek vermesi, İran dış politikasında sık kullanılan dini argümanların ve mezhepçiliğin çok fazla bağlayıcı olmadığını ve değişkenlik gösterebileceğini kanıtlar yöndedir. Azerbaycan-İsrail ilişkilerini bu bölgesel denklem üzerinden okumak gerekir.

II. Karabağ Savaşı sürecinde İsrail’in Azerbaycan’ı desteklemesi ve Azerbaycan’a silah satışı İran’ı oldukça rahatsız etmiştir. İran’ın Ermenistan’a desteğini devam ettirmesi, Azerbaycan’a yönelik çeşitli saldırgan söylemlerde bulunması ve yukarıda bahsedilen gelişmeler, Azerbaycan ve İsrail’in yakınlaşmasına ve diplomatik diyaloğun daha üst düzeye çıkmasına zemin hazırlamıştır.

Azerbaycan güçler arası denge politikası izleyerek, İran tarafından Kapan Başkonsolosluğu açılmasının ardından Azerbaycan İsrail’de büyükelçilik açma kararı almıştır. Nihayetinde Azerbaycan Tel Aviv’e ilk büyükelçiliğini Mart 2023’te açmıştır. 2023 yılı başından itibaren, Azerbaycan ve İsrail arasında yoğun diplomatik ziyaretler başlamış, güvenlik, askeri, sağlık, eğitim, ticaret, teknoloji, turizm, ulaşım ve haberleşme gibi birçok alanda iş birliği hedeflenmiştir.

Azerbaycan-İran-Ermenistan hattında gergin politik atmosfer devam ederken, 29 Mart 2023 tarihinde Azerbaycan’ın Tel Aviv Büyükelçiliği'nin açılışında İsrail Dışişleri Bakanı Eli Cohen, Azerbaycan Dışişleri Bakanı Ceyhun Bayramov ile ortak basın toplantısı düzenlemiştir. Bu basın toplantısında Cohen, “Azerbaycan ve İsrail, İran tehdidiyle karşı karşıya. İran’a birlikte karşı koymalıyız. İran’ın nükleer kapasitesini artırmasını önlemeliyiz”[12] ifadelerinde bulunmuştur. Bu ifadeler Tahran yönetiminin, ‘Siyonist rejimin Azerbaycan’ı kullanarak İran’ı kuşatma’ propagandasını daha fazla alevlendirmiştir. Bayramov ise Azerbaycan ve İsrail’in stratejik ortaklık seviyesine vurgu yaparak, iki ülke arasındaki ticaret hacminin 2022 yılında yüzde 85 arttığını ifade ederek, Azerbaycan'da faaliyet gösteren İsrailli şirket sayısının 140’ı bulduğunu belirtmiştir.

Bu süreç içerisinde Çin arabuluculuğuyla Arabistan-İran yakınlaşması ve İran’ın Riyad’ta 6 Haziran 2023 tarihinde elçilik açması, Azerbaycan-İsrail ilişkilerine karşı önemli bir gelişmedir. Bölgesel çatışmalar dolayısıyla birçok hususta gergin olan İran-Suudi Arabistan ilişkileri 2016’da kesilmişti. Aralarında Şii din adamı Nimr el-Nimr'in de bulunduğu 47 kişi, terör suçlaması ile 2016 yılında Suudi Arabistan’da idam edilmişti. Tahran yönetimi bu duruma şiddetle tepki göstermiş ve İran’daki Suudi Arabistan Büyükelçiliği ve konsolosluk binaları göstericiler tarafından yakılmıştı.[13] Bu olaylar neticesinde İran-Suudi Arabistan arasındaki diplomatik ilişkiler tamamen kesilmiş, Arap ülkelerinin önemli bir kısmı İran ile diplomatik ilişkilerini askıya alarak Suudi Arabistan’ı desteklemiştir.

Son dönemde, İsrail Türk dünyası ile diplomatik temasları sıklaştırırken, İran ise Arap ülkeleri ile yakın temaslarda bulunduğu görülmektedir. Bu durum, İsrail’in Arap dünyası ile tesis etmeye çalıştığı barış sürecini etkilemesi beklenmektedir.

Aliyev, İsrail Cumhurbaşkanı Isaac Herzog’un 30 Mayıs’ta gerçekleştirdiği Azerbaycan ziyaretindeki heyetler arası toplantıda, Herzog'un ziyaretinin tarihi bir ziyaret olarak değerlendirerek, Azerbaycan ile İsrail arasındaki ilişkilerin gelişmesine büyük ivme kazandıracağını ifade etmiştir. Herzong, bu ziyaretin iki devlet arasındaki ortaklığın, müzakere edilen birçok konunun temelini oluşturduğunu vurgulayarak, "Bunun uluslarımıza birçok düzeyde mesaj niteliği taşıdığını düşünüyorum. Her şeyden önce bu, Yahudi ve Müslümanların birlikte barışa doğru adım atmaları, açık diyaloğa girmeleri ve dünyanın iyiliği için birlikte çalışmaları halinde büyük işler başarabileceklerinin mesajıdır. İkincisi, ilişkilerimiz stratejik ilişkileridir çünkü, biz barış, refah ve kalkınma açısından tüm bölgeyi etkiliyoruz. Bunun için çok teşekkür ediyorum. Sizi İsrail'de ağırlamayı sabırsızlıkla bekliyorum."[14] şeklinde açıklamada bulunmuştur. Bu toplantının sonunda sağlık ve tıp bilimi alanında 2023-2028 işbirliği planı imzalanmıştır.

2023 yılında iki ülke arasındaki ziyaret trafiğine bakıldığında: Mart ayında İsrail İstihbarat Bakanı Gila Gamliel Bakü ziyareti; aynı ay içerisinde Azerbaycan Dışişleri Bakanı Ceyhun Bayramov Tel Aviv Büyükelçiliğin açılış törenine katılım sağlamak için İsrail ziyareti; İsrail Dışişleri Bakanı Eli Cohen Azerbaycan’ı Nisan ayı içerisindeki ziyareti; son olarak İsrail Cumhurbaşkanı Isaac Herzog’un Bakü ziyaretiyle iki ülke arasındaki diplomasi zirveye taşınmıştır.

Değerlendirme ve Politika Önerileri

Azerbaycan ve İsrail arasındaki diplomatik ilişkilerin geliştirilmesi ve üst seviyelere taşınması Güney Kafkasya’da bölgesel açmazlardaki dengeyi sağlamak için oldukça önemlidir. İran’ın Ermenistan’a yönelik politikalarına karşın, İsrail ve Azerbaycan arasındaki diplomatik açılımlar oldukça stratejik bir hamledir.

İran’ın Ermenistan’ın Karabağ’a yönelik politikalarını desteklemesi ve Azerbaycan’a yönelik herhangi bir bahane ile riskli söylem ve teşebbüslerde bulunmasının önünde Türkiye ve İsrail’in güçlü bir şekilde varlıklarını Azerbaycan tarafında göstermeleri bölgesel tansiyonun İran tarafından tırmandırılmasını baskılayabilir. Güney Kafkasya’da barış ortamının sağlanması için İran’ın masada olması elzem bir durumdur; tabi İran’ın bu barışı hangi şartlarda destekleyeceği de birçok soru işaretini barındırmaktadır.

Ermenistan, Azerbaycan ile imzaladığı ateşkes anlaşmasından buyana barış anlaşmasını imzalamamak için direnmektedir. Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, uluslararası birçok platformda barış anlaşmasının yapılmasına ve ateşkes hükümlerine uyulmasına ilişkin olumlu bir tutum sergilese de saha da aksi politikalar izlemekte, birçok yasadışı faaliyeti ve silahlı provokasyon eylemlerini devam ettirmektedir. Paşinyan’ın diplomasideki söylemleri ve sahada yürüttüğü politikaların farklı olması elbette ki Ermenistan halkının genel tutumu ile ilişkilidir. Geçmişte Paşinyan’ın Ermenistan halkı tarafından ‘Türk ajanı’ olarak itham edilmesi unutulmamalıdır. Ermeni halkının Karabağ’a yönelik refleksleri üzerinden bölgesel analiz yapıldığında, yakın gelecekte Paşinyan’ın barış anlaşmasını imzalamasının mümkün olmadığı düşünülmektedir. Bu koşullarda İran’ın Ermenistan’ı desteklemeye devam etmesi, bölgesel barış için Azerbaycan ile ortak zeminde olmasını mümkün kılmamaktadır. Bu sebeple Türkiye ve İsrail’in Azerbaycan’a yönelik desteği ve iş birliklerinin daha üst seviyeye taşınması stratejik olarak büyük önem arz etmektedir.

[1] İsrail Devleti, Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı, https://www.mfa.gov.az/az/category/asiya-ve-okeaniya/israil  , 27.06.2023.

[2]İran ve Azerbaycan Arasında Gerilim Neden Arttı?, BBC Türkçe, https://www.bbc.com/turkce/articles/c51kzkg4j48o ,27.06.2023  

[3] Azerbaycan İsrail’e İlk Kez Büyükelçi Atadı, VOA Türkçe, https://www.voaturkce.com/a/azerbaycan-israil-ilk-kez-buyukelci-atadi/6914143.html , 27.06.2023

[4] Dağlık Karabağ: Azerbaycan’ın Askeri Kapasitesini Geliştirmesinde Türkiye Nasıl Rol Oynadı?, Haber Türk, https://www.haberturk.com/daglik-karabag-azerbaycan-in-askeri-kapasitesini-gelistirmesinde-turkiye-nasil-rol-oynadi-2822334 , 27.06.2023

[5] Cankara, Yavuz; Özden Cankara, Pınar, İran ve Ermenistan Gölgesinde İsrail’in Azerbaycan ile Stratejik İlişkiler, Uluslararası Afro-Avrasya Araştırmaları Dergisi, Cilt:7, Sayı: 13, 2022

[6] Azerbaycan İsrail'de Büyükelçilik Filistin'de Temsilcilik Ofisi Açacak, TRT Haber, https://www.trthaber.com/haber/dunya/azerbaycan-israilde-buyukelcilik-filistinde-temsilcilik-ofisi-acacak-724510.html  ,

[7] İsrail Başbakanı: Azerbaycan’ın büyükelçilik açma kararını memnuniyetle karşılıyorum, Demirören Haber Ajansı, https://www.dha.com.tr/dunya/israil-basbakani-azerbaycanin-buyukelcilik-acma-kararini-memnuniyetle-karsiliyorum-2163815

[8] İsrail, Azerbaycan’ın Tel Aviv’de Büyükelçilik Açma Kararından Memnun, EURONEWS, https://tr.euronews.com/2022/11/18/israil-azerbaycanin-tel-avivde-buyukelcilik-acma-kararindan-memnun

[9] İsrail Devleti, Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı, https://www.mfa.gov.az/az/category/asiya-ve-okeaniya/israil   , 27.06.2023

[10] Azerbaijan appoints First Ever Ambassador to Israel Amid Iran Row, Reuters, https://www.reuters.com/world/middle-east/azerbaijan-appoints-first-ever-ambassador-israel-amid-iran-row-2023-01-11/ 

[11] İran, Azerbaycan'ı Nahçivan'a Bağlayacak Stratejik Zengezur Koridoru Yakınlarında Konsolosluk Açtı , Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/iran-azerbaycani-nahcivana-baglayacak-stratejik-zengezur-koridoru-yakinlarinda-konsolosluk-acti/2717923  

[12] İran Ve Azerbaycan Arasında Gerilim Neden Arttı? , BBC News Türkçe, https://www.bbc.com/turkce/articles/c51kzkg4j48o

[13] Riyad-Tahran Yakınlaşması, İsrail'in İran'ı Bölgede "Yalnızlaştırma" Çabalarına Darbe Vurdu, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/riyad-tahran-yakinlasmasi-israilin-irani-bolgede-yalnizlastirma-cabalarina-darbe-vurdu/2875437  

[14] İsrail Cumhurbaşkanı Herzog Azerbaycan'da, TRT Haber, https://www.trthaber.com/haber/dunya/israil-cumhurbaskani-herzog-azerbaycanda-771139.html