Azerbaycan ile Ermenistan arasında 2020 sonunda meydana gelen II. Karabağ Savaşı’nın en dikkat çekici sonuçlarından biri olan Zengezur Koridoru olmuştur. Zengezur Koridoru Azerbaycan ve Ermenistan arasında imzalanan ateşkes antlaşmasının 9. maddesine göre Azerbaycan ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasında bağlantıyı kuracak olan koridordur.

Zengezur, yerel, bölgesel ve kıtalararası açısından da büyük önem taşımaktadır.  Koridor sadece Azerbaycan için değil, koridora sınır ülkeleri ve transit geçiş yolu olması sebebiyle dünya çağında birçok ülkenin de iktisadi  açıdan kalkınmasına önemli katkı sağlayacak potansiyele sahiptir. Bölgesel açıdan bakıldığında Koridor, Azerbaycan’ın uzun yıllardır işgal edilen Güneybatı bölgelerini kalkındıracakken aynı zamanda Türkiye’nin Güneybatı bölgesinde uzun yıllardır devam terör ile yüzünden ekonomik olarak geri kalan illerini de kalkındıracaktır. Zengezur’un hem bölgesel hem küresel etkilerine bakmadan önceden tarihi arka planına bakmak günümüzde ki stratejik önemini anlamamız açısından büyük önem taşımaktadır.

Zengezur’un Tarihi

Zengezur, Azerbaycan’ın zengin tarihi geçmişe sahip bölgelerinden biridir. Zengezur Güneybatı Azerbaycan toprakları ile Ermenistan topraklarının Güney doğusunu kapsamaktadır. Zengezur ağırlıklı olarak birkaç bölgeden oluşur. Bu bölgeler Kafan, Gorus, Karakilse, Mehri, Zengilan ve Kubadlı’dır. Tarihi kaynaklarda Zengezur Türklerin kadim yurtlarından biri olarak geçer. Zengezur’da Türkçe kökenli isimlerin çokluğu bu düşünceyi desteklemektedir. Zengezur adını bu bölgelerde yaşayan ve yiğitlikleriyle tanınan Türk kabilesi ‘‘Zengi’’den almaktadır.

Bölge özellikle 19. yüzyıldan sonra yoğun şekilde Ermeni nüfusuna maruz kalmıştır. ‘‘Gülüstan’’ (1813) ve ‘‘Türkmençay’’ antlaşmalarından (1828) sonra İran’dan gelen Ermeniler Zengezur’un yanı sıra Karabağ’ın çeşitli bölgelerine yerleştirilmiştir. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti döneminde, 1918-1920 tarihleri arasında Zengezur Azerbaycan sınırları içerisinde yer almaktadır. O zamanda Zengezur bölgesi Gence Vilayetinin bir parçasıdır. Kızıl Ordu’nun Azerbaycan'ın işgalinden sonra Zengezur topraklarının büyük bir kısmı 1921 tarihinde bir kısmı Azerbaycan'dan alınarak Ermenistan’a verilmiştir.

1919 yılında Zengezur’daki 222 yerleşim yerinden 116’sı Azerbaycan Türklerine ait idi ve 1920 yılında Zengezur’da yaşayan Türklerin toplam nüfusu kayıtlara göre %70 idi. Bu nüfus oranının 1931-1986-1986 yılları arasında giderek Ermeniler lehine değiştiğini görmekteyiz. Bu dönemde Ermeniler, Rusların desteğiyle, Azerbaycan Türklerinin büyük bir kısmını ata topraklarından zorla göç ettirmiştir. Bölgedeki Azerbaycan Türklerine ait tüm yerlerin adlarını değiştirilmiş ve yerlerine Ermeni isimleri verilmeye başlamıştır. Zengezur bölgesi Azerbaycan ile Türkiye arasında bir kara bağlantısını kesmiş 40-45 kilometre genişliğinde olup aynı zamanda Azerbaycan ile Nahçıvan’ı birbirinden ayıran stratejik öneme sahip bir bölgedir. Zengezur’un Azerbaycan’dan ayrılması ve Ermenilere verilmesi sonucunda İran’a çıkış kapısı elde eden Ermenistan büyük bir koz elde etmiştir. Böylelikle Azerbaycan ve Nahçıvan birbirinden ayrılmış, bir kara ülkesinin topraklarının iki parça halinde ve birbirleriyle sınırları olmayacak şekilde ayrılması dünyada başka bir örneği bulunmamaktadır.

II. Karabağ Savaşı Sonrası Zengezur Koridoru’nun Türkiye, Nahçıvan ve Azerbaycan Açısından Stratejik Önemi

2020 tarihine gelindiğinde Azerbaycan ve Ermenistan arasında süren 44 günlük II. Karabağ Savaşı Azerbaycan’ın mutlak zaferi ile sonuçlanmıştır. 10 Kasım 2020 tarihinde yapılan Rusya, Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki üçlü antlaşmanın maddelerinden biri de Ermenistan’ın savaşta kaybeden taraf olması nedeniyle bazı yükümlülükleri yeri getirmesi koşulu idi. Bu yükümlülüklerden biri de Azerbaycan ile Nahçıvan’ın ana kara bağlantısı sağlayacak olan doğrudan Türkiye’ye bağlanacak bunun yanından Türkiye`yi Azerbaycan üzerinden Hazar Denizi aracılığı ile Orta Asya`ya bağlayacak olan Zengezur Koridoru idi. Ermenistan 2020 tarihinden bu yanan bu yükümlülükleri yerine getirmekten kaçınmasa da Zengezur Koridoru Ermenistan içinde tarihi fırsatlar sunmaktadır. Projenin hayatı geçmesi Ermenistan’ın dünyaya açılması ve nefes alması açmasından da fayda sağlayacaktır.

Zengezur Koridoru Rusya’nın desteği ile uzun yıllar boyunca Ermenilerin işgali nedeniyle uzun yıllardır kuşatma altında kalmış ve Azerbaycan ana kısımla bağlantı kesilmiş, özellikle doğu-batı iletişim ekseninde ki ağın işlevini pasif hale gelmiştir. Karabağ’ın zaferiyle birlikte bu durum ters yönde değişmeye başlamış ve büyük projeler hayata geçirilmeye başlanmıştır. Bu durum bölgesel stratejileri değiştirmiş, uluslararası ilişkilerde yeni süreçleri başlatmış ve güç dengelerini yeniden kurulmasına yol açmıştır. Zengezur Koridorunun tam ve etkin bir şekilde uygulanması stratejik önemi artıracağı gibi bölgeyi daha da etkin hale getireceği anlaşılmaktadır.

Zengezur Koridoru’nun açılmasıyla birlikte demiryolu ve karayolu taşımacılığı birlikte bölgenin ulaşımının gelişmesinin yanından Avrupa ile Asya arasındaki seyahat süresi önemli ölçüde azalarak on iki güne düşecektir. Bunun yanında Güney Kafkasya ülkeleri ve diğer bölgeler arasındaki iş birliğini ve ekonomik bağlantıları da artacaktır. Aynı zamanda yük ve insan taşımacılığı alanında yeni firmalara fırsatlar sağlayarak ulaştırma sektöründe büyümeyi teşvik edecektir. Ülkelerin küresel ekonomiye entegrasyonunu sağlayan uluslararası ulaştırma altyapısının oluşturulmasında uluslararası iş birliğini artıracaktır. Dolayısıyla koridor üzerinde yer alan şehirlerin gelişmesi ve yeni şirketlere yatırım açısından fırsat sağlama potansiyeli Zengezur Koridoru’nun güçlü yönlerinden biridir. Koridor Çin’i Orta Asya ve Avrupa’ya bağlıyor olması ve mal ve hizmetler daha sorunsuz teslim edilebilmesi açısından diğer yollar ile karşılaştırıldığında daha da güvenilir bir rota sağlamaktadır. Bu bakımdan yüzyıllardır insan ve ticari faaliyetlerin kesişme noktasında bulunan Zengezur bölgesinin aktif bir şekilde faaliyete geçilmesi Güney Kafkasya bölgesinde yer alan sıkışıklığı gidereceği beklenmektedir.

Azerbaycan ve Türkiye’nin bu Koridor üzerinde yer alması, Koridoru Avrupa-Asya ulaşımı açısından stratejik öneme sahip kılmaktadır. Bu Koridorun dünya ticaret yolları üzerinde yer alması ve Asya’dan Avrupa’ya yönelik ticaretin Orta Koridora kayacağından bu durum bölgenin ticaret hacmini de artıracaktır. Karayolu ve havayolu güzergahlarında mesafeler azaldıkça maliyetler düşecektir. Bu koridorun güçlü yanlarından biri de kuzeyden Avrupa’ya giden yollara göre daha rahat ve hızlı olmasıdır. Koridorun açılmasıyla birlikte Türk dünyası arasında hızlı bir ulaşım hattı olması ve entegrasyon sürecinin hızlanması ile Türk birliği stratejik ortaklık düzeyine ulaşıldığında geçişler daha kolay ve hızlı olacaktır. Zengezur Koridoru’nun hayata geçmesi ile Türkiye’den Azerbaycan’a ulaşım için Gürcistan ve İran topraklarından geçmeye gerek kalmayacak Azerbaycan’a doğrudan erişim mümkün olacaktır. Zengezur aracılığıyla Azerbaycan ile Türkiye arasında oluşacak yeni koridor Bakü-Tiflis-Kars Hattından yaklaşık 340 km daha kısa olacaktır. Ulaşımın basitleştirilmesi maliyetleri düşürecek ve Azerbaycan ve Türkiye aralarındaki ticaret ve ikili ilişkiler daha da artacaktır. Bununla birlikte Hazar bölgesinde Azerbaycan’ın doğal kaynakları Türkiye’den geçerek Avrupa ulaşacak olması Türkiye ekonomisine katkı sağlaması açısından da önem teşkil etmektedir.  

Günümüzde Rusya ile Azerbaycan arasındaki bağlantı demiryolu hattı iki ülke arasında hem yolcu hem de yük taşımacılığını sağlamaktadır. Kuzey-Güney Ulaştırma Koridoru güzergahındaki ülkelerden biri Azerbaycan üzerinden Rusya-İran ve İran-Rusya istikametinde hem yolcu hem de yük taşımacılığı olanağı mümkün olacaktır. Bu bakımdan koridorun Süveyş Kanalı’na ciddi bir rakip olacağı iddia edilmektedir. Zengezur Koridoru’nun hayata geçirilmesi Rusya-Azerbaycan ve Türkiye demiryolu ağlarının birleşmesi gelecekte Suriye, Irak, Ürdün, Lübnan ve İsrail gibi ülkelerin demiryolu ağları birleştirilerek, bölgeler arası geniş bağlantılara sahip yeni ulaşım yollarının oluşmasını sağlayacaktır. Bu nedenle Türkiye’nin Iğdır, Van, Muş, Diyarbakır, Şanlıurfa, Kahramanmaraş, Gaziantep gibi illerden geçerek Akdeniz kıyısındaki şehirlerine ulaşarak Arap Yarımadası’ndan ülkelere kadar devam edecek yeni demiryolu hattının kurulmasına ve güzergahta yer alan şehirlerin ekonomik olarak kalkınmasına yol açacaktır.

Sonuç ve Değerlendirme

Sonuç itibariyle asırlardır Türk yurdu olan Zengezur bölgesinin sistematik şekilde Azerbaycan’dan koparılarak Ermenistan’a verilmesi hem Azerbaycan ile Nahçıvan arasındaki kara bağlantısını kurtarmış hem de Türk dünyası ile olan iletişim kesilmeye çalışılmıştır.

44 gün süren II. Karabağ Savaşı’nın Azerbaycan tarafından kazanılması ve işgal altında ki Karabağ’ın kurtartılması ile yeniden gündeme gelen Zengezur bölgesi önemli fırsatlar sunma açısından karşımıza çıkmaktadır.  Rusya, Azerbaycan ve Ermenistan arasında 10 Kasım 2020 tarihinde imzalanan üçlü deklarasyonun 9. maddesine göre Azerbaycan ile Nahçıvan arasında doğrudan ilişkilerin yeniden tesis edilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Zengezur Koridorun yeniden inşası Bakü-Tiflis- Kars demiryoluna alternatif olan Azerbaycan-Nahçıvan-Türkiye demiryolu hattının inşasın gerçekleşmesi anlamına gelmektedir.

Zengezur Koridoru’nun açılması, Azerbaycan ile Türkiye arasındaki kara ulaşımını yeniden sağlayarak iki ülke arasında ticari, ekonomik, askeri, enerji ve ulaştırma gibi pek çok iş birliğine olanak sağlaması açısından büyük fırsatlar yaratmanın yanından Türkiye ve Azerbaycan arasında doğrudan ulaşım imkânı yaratacaktır. Bunun yanında Türkiye’den diğer Türk Cumhuriyetlerine doğrudan seyahat ve ulaşım imkânı doğuracaktır. Zengezur’un hayata geçirilmesiyle birlikte birçok ekonomik iş birliği ortaya çıkacaktır. Türkiye bu Koridor sayesinde sadece Türk dünyası ile değil aynı zamana da Çin pazarına girme daha kolay girme imkânı sağlayacak bunun yanında Çin malları da Türk pazarına giriş imkânı sağlayacaktır. Uzun yıllardır abluka altında Nahçıvan bu Koridor sayesinde ekonomik gelişimi için zemin oluşturacak ve lojistik merkezlerden birine dönüşecektir.

Zengezur Koridoru sadece Türkiye, Azerbaycan ve Nahçıvan açısından stratejik önem taşımamaktadır. Koridor birçok ülkeyi de yakından etkileyecektir. Rusya pazarına Gürcistan üzerinden Türkiye, koridorun açılmasıyla Rus pazarına Azerbaycan üzerinden dahil olması Rusya, Türkiye ve Azerbaycan’ı da yakından etkileyecek ekonomik gelişmeler olarak karşımıza çıkacaktır. Bunun yanında Koridordan olumlu etkilenecek bir diğer ülke ise Ermenistan olacaktır. Zengezur Koridoru’nun açılmasıyla birlikte bölge sürekli gelişim halinde olacak ve Ermenistan’ın transit taşımacılıkta pay elde edeceği projede ekonomik açıdan büyük olumlu bir gelişme olarak karşımıza çıkacaktır.

Zengezur Koridor Projesi ile çalışmalar hız kesmeden devam etmektedir. Türkiye ve Azerbaycan arasında ki iş birliği ve müttefiklik sayesinde Koridorun hayata geçirilmesi için yoğun çalışma yapılmaktadır. Koridorun 2028 tarihinde hayata geçirilmesi ön görülmektedir. Bölgenin yeninden kalkınması ve birçok ülkeyi yakından ilgilendirmesi açısından Koridorun hayata geçirilmesi bunun yanında Azerbaycan- Ermenistan ilişkilerinin normalleşmesinin önünü açması ve Güney Kafkasya’da barış ve istikrarın tesis edilmesi açısından büyük önem arz etmektedir.