Azerbaycan ile Fransa arasındaki diplomatik ilişkiler 30 yılı aşkın bir süreyi kapsamaktadır. Azerbaycan-Fransa ilişkileri Güney Kafkasya’daki dinamik ve açmazlarla paralel olarak inişli çıkışlı bir şekilde ilerlemektedir.

Fransa 3 Ocak 1992'de Azerbaycan Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını tanımış, iki ülke arasındaki diplomatik ilişkilerse 21 Şubat 1992'de kurulmuştur. Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Fransa Cumhuriyeti'ndeki Büyükelçiliği 20 Ekim 1994'te açılmış, Fransa Cumhuriyeti'nin Azerbaycan Cumhuriyeti'ndeki Büyükelçiliği 16 Mart 1992'de açılmıştır. Azerbaycan ile Fransa arasında siyasi, ekonomik, kültürel ve eğitim alanlarında iş birliğinin üst düzeyde geliştirilmesi amaçlanmıştır.[1]

Türk büyükelçisinden sonra Azerbaycan'da resmi faaliyete başlayan ikinci diplomat Fransız büyükelçisi olmuştur. Buna rağmen Fransa ile Azerbaycan arasındaki ilişkilerin gelişmesi beklenen seviyede olmamış, bu beklentiyi engelleyen temel unsur Ermenistan faktörü olmuştur. Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki Karabağ sorunu nedeniyle, Fransa'da iyi örgütlenmiş olan Ermeni diasporası, Fransız hükümetine Bakü ile ilişkilerini derinleştirmemesi için baskı yapmaktadır. Esasen Fransa da Azerbaycan'a yakınlaşarak geleneksel müttefiki Ermenistan'a karşı çıkmak istememektedir.[2]

Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, 1993 yılında Fransa ile iş birliği politikasını başlatmış, Fransa Cumhurbaşkanı François Mitterrand'ın davetlisi olarak yurt dışındaki ilk resmi ziyaretini gerçekleştirmiştir. François Mitterrand ve Haydar Aliyev, Fransa ile Azerbaycan arasında dostluk, anlayış ve iş birliğine ilişkin anlaşma imzalamış ve Mitterrand, Azerbaycan'ın toprak bütünlüğünü ve sınırlarının dokunulmazlığını tanıdığını açıklamıştır. Çatışmanın AGİK konferansı çerçevesinde çözümlenmesinin doğruluğunu dile getirmiştir. Bu ziyaretle birlikte taraflar ekonomik ilişkileri genişletmeye başladı. Haydar Aliyev Aralık 1995'te ikinci kez Fransa'yı ziyaret etmiş ve Azerbaycan'da yatırım konulu konferansa katılmıştır. Fransız şirketlerini Azerbaycan'a davet etmiş, 1996 yılında Fransız şirketi "Elf - Aquitaine", "Şah Deniz" petrol sahasının işletilmesine ilişkin sözleşmeye katılmıştır.[3]

Bir diğer üst düzey ziyaret Ekim 1996'da Fransa Dışişleri Bakanı Hervé de Charette Azerbaycan'ı ziyareti olmuştur. Bu ziyarette Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev tarafından verilen mesaj önemliydi. Aliyev, 11 Ekim 1996'da onuruna verilen ziyafette yaptığı konuşmada, Paris'in Erivan'la dostane ilişkileri nedeniyle Azerbaycan'ın Fransa ile yakın iş birliği yapamayacağı fikrine katılmadığını ifade ederek bölgesel açmazlar doğrultusunda ikili ilişkileri zedeleyen durumların tesirini en alt seviyeye indirmeye çalışmıştır. Haydar Aliyev, 13 Ocak 1997'de Fransa Cumhurbaşkanı Jacques Chirac ile Elysée Sarayı'nda yaptığı görüşmede Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi ile Fransa'nın "Total" ve "Elf-Aquitaine" şirketleri arasında, Azerbaycan'ın "Lenkaran-Diniz" ve "Taliş-Diniz" sahalarının ortak geliştirilmesine ilişkin anlaşma imzalanmıştır. Aynı yıllarda Fransa, ABD ve Rusya ile birlikte Karabağ ihtilafının çözümünde arabuluculuk yapan AGİT Minsk Grubu'nun eş başkanlığı görevini yürütmüştü.[4]

Fransa’nın Minsk Grubu’ndaki eş başkanlığı iki önemli dönemi ve iki farklı anlayışı kapsıyor. Birincisi Cumhurbaşkanı Jacques Chirac'a (1995-2007) dönemidir. Bu dönemi karakterize eden temel ilke, Fransız diplomatların süreci Lizbon ilkeleri zemininde ilerletmesi, tarafların taleplerine istinaden çatışmanın barışçıl çözümüne yönelik girişimlerde bulunmaları olmuştur. İkinci dönem Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron'a (2017 – devam ediyor) denk gelmektedir. Bu dönem Azerbaycan’da Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’dir. Fransa Cumhurbaşkanı Jacques Chirac sonrasında düşüş eğilimine giren iki ilişkiler, günümüzde Fransa’nın Ermenistan yanlısı tutumu ile gergin bir seviyede ilerlemektedir.[5]

II. Karabağ Savaşı’na kadar Azerbaycan diplomasisi, ekonomik, kültürel, bilimsel ve insani temaslar yoluyla siyasi ilişkileri güçlendirme siyasi yolunu izledi. Total'in de aralarında bulunduğu onlarca Fransız şirketi Azerbaycan'da faaliyet göstermeye başladı ve Azerbaycan Fransa'nın Kafkaslar'daki en büyük ticaret ortağı haline geldi. Ancak II. Karabağ Savaşı'nın başlamasıyla birlikte ülkeler arasında diplomatik kriz yaşandı.

Fransa Cumhurbaşkanı Macron öncelikle ateşkes çağrısında bulundu. Daha sonra Letonya’nın başkenti Riga ve Belçika’nın başkenti Brüksel'de yaptığı açıklamalarda Türkiye'yi Azerbaycan'a destek verdiği için sert bir şekilde eleştirmiş, bunun yanı sıra savaşın Azerbaycan tarafından başlatıldığını ve Azerbaycan'ın Suriye'den çatışma bölgesine paralı asker getirdiğini iddia etmişti. Açıklamalarında Azerbaycan’ın askeri yollarla Karabağ’ı geri alma girişimlerinin kabul edilemeyeceğini ifade etmişti. Böylece Azerbaycan-Fransa arasında diplomatik kriz başlamış oldu.[6]

II. Karabağ Savaşı’nın Azerbaycan’ın zaferi ile sonuçlanmasının ardından Azerbaycan ve Ermenistan arasında ateşkes anlaşması imzalanmıştı. 10 Kasım 2020 tarihinde imzalanan ateşkes belgesi sonrasında Ermenistan hükümeti barış anlaşması imzalamaktan uzak bir anlayışla ateşkes ihlallerine ve Karabağ’da yasadışı faaliyetlere başladı. Karşılıklı çatışmalar meydana geldiğinde Fransa Dışişleri Bakanlığı tarafından 13 Mayıs 2021 tarihinde öenmli bir açıklama yapıldı. Buna göre, Macron Ermenistan Başbakanı Nicol Paşinyan ile telefon görüşmesi yaparak güncel gelişmeler hakkında istişarede bulunmuştur. Bununla birlikte açıklamada, ‘Fransa Cumhurbaşkanı, Fransa'nın Ermenistan'ın toprak bütünlüğüne olan bağlılığını hatırlattı ve Azerbaycan birliklerinin Ermenistan topraklarından derhal çekilmesi gerektiğini vurguladığı’[7] belirtildi.

Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki ihtilafın son bulunmasına yönelik Fransa’nın katılımı ile 2021, 2022 ve 2023 yıllarında birçok kez Brüksel’de bir araya gelinmiş ancak Ermenistan’ın barış anlaşmasına yönelik aktif bir teşebbüsü bulunmamıştır. Bununla birlikte 2023 yılında Fransa’nın Ermenistan’ı silahlandırmaya başlaması, Ermenistan ve Fransa Savunma Bakanları arasında sıkça gerçekleştirilen üst düzey ziyaretler, Azerbaycan-Fransa ilişkilerini günden güne gerginleşmesine yol açan diğer gelişmeler arasında yer almaktadır.

2023 yılının son haftasında Azerbaycan, casusluk yaptığı gerekçesiyle ülkedeki iki Fransız diplomatı istenmeyen kişi olarak ilan edip, ülkeyi terk etmesini istedi. Fransa da Paris’teki iki Azerbaycanlı diplomatı istenmeyen kişi olarak ilan ederek 48 saat içerisinde ülkeyi terk etmelerini talep etti.

Hazırlanan bir raporda yayımlanan bilgilere göre Azerbaycan'da Ukrayna, Moldova, Gürcistan, Azerbaycan, Doğu Avrupa, Orta Doğu ve Orta Asya'nın birçok ülkesinde çeşitli operasyonlarda görev alan Fransız özel servislerinin geniş bir bağlantı ağı ortaya çıktı. Azerbaycan’da istihbarat faaliyetleri tespit edildi. Uzun yıllar Fransız casus ağının serbest çalışanı olan bir Fransız vatandaşı, Azerbaycan kolluk kuvvetleriyle gönüllü olarak iş birliği başlattı. Belli bir süre zarfında, bir kısmı halen veya daha önce Azerbaycan'da görev yapmış, bir kısmı ise çeşitli ülkelerde ve saygın uluslararası kuruluşlarda gizli görev yapmaya devam eden onlarca Fransız gizli ajanı ortaya çıkarıldı. Ayrıca Azerbaycan özel servislerine Fransa'nın Güney Kafkasya, Orta Doğu, Ukrayna ve Moldova'daki ikametgahının faaliyetlerine ilişkin kanıt ve belgeler sunuldu.[8] Bu casus şebeke ağı ile bağlantılı olarak, Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı, Fransa'nın Bakü Büyükelçiliğindeki iki çalışanı "istenmeyen kişi" ilan ederek, 48 saat içinde ülkeyi terk etmesini istedi.

Gelinen noktada hem Fransa hükümeti hem Fransa’daki Ermeni diasporası Güney Kafkasya’da oldukça aktif politikalar yürütmeye kararlı olduğu düşünülmektedir. Buna bağlı olarak da Azerbaycan-Fransa ilişkilerine bakıldığında tarihsel süreç içerisinde son 30 yılın en düşük seviyesinde olduğu görülmektedir.

[1] ‘Fransa Respublikası’. (06 Ocak 2024). Erişim Adresi:  https://mfa.gov.az/az/category/avropa/fransa

[2] ‘Histoire des relations diplomatiques entre la France et l'Azerbaïdjan (2003)’. (14 Nisan 2024). Erişim Adresi: https://www.colisee.org/article.php?id_article=19

[3] ‘Azərbaycan - Fransa münasibətləri. (23 Eylül 2008). Erişim Adresi: https://lib.aliyev-heritage.org/az/5654040.html

[4] ‘Azərbaycan - Fransa münasibətləri’. (23 Eylül 2008). Erişim Adresi: https://lib.aliyev-heritage.org/az/5654040.html

[5] ‘Azərbaycan-Fransa münasibətləri: 30 ilin tarixçəsi’ (21 Şubat 2022) https://politicon.co/az/tehliller/140/azerbaycan-fransa-munasibetleri-30-ilin-tarixcesi

[6] ‘Azərbaycan-Fransa münasibətləri: 30 ilin tarixçəsi’ (21 Şubat 2022) https://politicon.co/az/tehliller/140/azerbaycan-fransa-munasibetleri-30-ilin-tarixcesi

[7] ‘Communiqué issued by the French Presidency (Elysée Palace, 13 May 2021)’ (13 Mayıs 2021). Erişim Adresi: https://www.diplomatie.gouv.fr/en/country-files/azerbaijan/news/article/communique-issued-by-the-french-presidency-elysee-palace-13-may-2021

[8] ‘Fransa iki azərbaycanlı diplomatı “arzuolunmaz şəxs” elan etdi’. (27  Aralık 2023). Erişim Adresş: https://qafqazinfo.az/news/detail/fransa-sebekesi-ifsa-edildi-serh-422616