Avrupa’nın Gıda Krizi İmtihanı ve Karadeniz Tahıl Koridoru

Rusya-Ukrayna Savaşı başladığı günden beri, Rusya’nın enerji, gıda ve endüstriyel sektöründe kritik bir öneme sahip olması, Ukrayna’nın tahıl ihracatında önemli bir payı olması sebebiyle küresel ticaret ve gıda-enerji tedariği bağlamında Avrupa, birçok problemle karşı karşıya kalmıştır. Piyasadaki arzın karşılanamaması enflasyon oranlarında artışa sebep olurken, enerji krizi sebebiyle alternatif kanallar arayışı ve tasarruf için yeni tedbirler alınmasına yönelik çalışmalar Avrupa gündemini meşgul eden temel problem olmuştur.

Avrupa’nın yönetmeye çalıştığı enerji krizi ile bağlantılı olarak artan maliyetlerden gıda sektörü de etkilenmiş hali hazırda temel gıda ürünü fiyatlarında artış olmuştur. Zaten pandemi dönemi ile gıda tedarik zinciri sıkıntılı bir süreçten geçmiş ve bu sürecin doğru yönetilmesinde çeşitli zorluklarla karşılaşılmıştı. Covid-19 salgınının başlamasının ardından bazı ülkelerin tahıl ihracatına sınır getirmesi; bazı işletme yerlerinin kapanması ve kimi sektörlerin üretime ara vermesi; insanların panik hali sebebiyle ihtiyaç fazlası alışveriş yaparak market raflarını boşaltması, gıda güvenliği riskinin meydana çıkmasına sebep olmuştur. Bu süreçte, Rusya-Ukrayna Savaşı ile başlayan gıda tedariği sıkıntısı; küresel çapta krize dönüşeceği endişelerini yaratmıştır. İlaveten, Avrupa’nın Ukrayna’ya savaş mühimmat desteği vermesi neticesinde Rusya’yı karşılarına alması bu süreçteki açmazları iyice derinleştirmiştir.

Avrupa Konseyi’ne göre, ‘ekmek sepeti’ olarak tanımlanan Ukrayna’nın, Rusya-Ukrayna Savaşı öncesinde küresel ihracattaki payı şöyledir:

Ayçiçeği tohumu yağı –Dünyada 1. (%50)

Arpa: Dünyada 3. (%18)

Mısır: Dünyada 4. sırada (%16)

Buğday: Dünyada 5. sırada (%12)

Ukrayna, 2021 yılında yaklaşık 12 milyar dolar değerinde tahıl ihraç etmiştir.[1] Fakat Ukrayna’nın Karadeniz bağlantısının Rusya tarafından kesilmesiyle Ukrayna ihracatının yüzde 90’nı gerçekleştirilememiştir. Ukrayna’nın, Avrupa’nın yanı sıra Afrika ve Güneydoğu Asya ülkelerine de ihracat yapması sebebiyle gıda krizinin etki alanı küresel çapta olmuştur.

Avrupa’da enerji krizi yaşanırken, tahıla ilişkin arzın karşılanamamasından kaynaklı yaşanan sıkıntılar ile paralel olarak gıda fiyatlarında artış yaşanmıştır. Elbette ki enerjinin tedarik zincirinin kritik bir halkası olması sebebiyle gıda fiyatlarındaki artışa sebep olan faktörlerden biri olmuştur. Buna ek olarak tahıl ürünlerinin sınırlı miktarda tedarik edilebilmesi sebebiyle piyasa fiyatının sürekli yükseliş eğiliminde olması da gıda zamları ve hayat pahalılığını artıran önemli bir faktör olmuştur.

Gıda sorununu krize dönüştüren bir başka faktör de bazı ülkelerin korumacı reaksiyonları çerçevesinde stokçuluk yapmış olmasıdır. Bu sebeple tahıl fiyatları, özellikle buğday, belirsiz bir yükselişte devam etmektedir. Amerika Birleşik Devletleri Tarım Bakanlığının 12 Ekim 2022 tarihinde yayımlamış olduğu rapora göre buğday fiyatlarındaki artış şu şekilde olmuştur: Arjantin fiyatları, 2022/23 kuraklığa dayalı üretim tahminleri nedeniyle 20$/ton yükselmiştir; Kanada fiyatları, 33$/ton artmıştır; Rusya fiyatları 14$/ton ve AB fiyatları 25$/ton olarak artmıştır. Avustralya fiyatları ise ülke bazında sadece 5$/ton yükselmiştir. Tahıl üreticilerinin piyasaya sürdüğü ürünün miktarı, iklim koşulları ve stokladığı arasındaki denklem de fiyat artışlarını etkilemiştir.

Gıda krizine çözüm olarak imzalanan Karadeniz Tahıl Girişimi Anlaşması ile birlikte buğday fiyatları 2022 yılının başındaki zirveden düşmesine rağmen, küresel buğday fiyatları yüksek kalmaya devam etmiştir. Bu durum piyasaya süren tahıl miktarının yanı sıra Rusya’ya karşı duyulan güvensizliğin de piyasalara yansıması olarak değerlendirilebilir.

Tahıl İhracatı için Karadeniz Koridorunun Açılması

Avrupa Birliği Konseyi ve ABD, Rusya’ya karşı muhtelif yaptırım kararları almış olsa da tahıl tedariği için diyalog kurmaya devam etmiştir. Rusya’nın Karadeniz kıyılarını kontrol altına alarak Ukrayna’nın deniz yolu ile bağlantısını kesmesi gıda tedariği sürecinin kesintiye uğramasına neden olmuştur. Bu durumla ilişkili olarak Avrupa Birliği (AB) Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Josep Borrell, "Rusya'nın Ukrayna limanlarına devam eden ablukası, mısır ve buğday gibi tonlarca tahılın dünyanın ana üreticilerinden Ukrayna'da kalmasına yol açıyor, ihracatını engelliyor. Rusya, uluslararası tahıl ticaretindeki kıtlıktan doğrudan sorumludur" ifadesini kullanmıştır.[2] Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ise Rusya kontrolündeki limanların tahıl sevkiyatında kullanabileceğini belirterek konu ile ilişkili müzakereye açık olduğunu göstermiştir.[3] Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenskiy, 6 Haziran 2022 tarihinde Ukrayna’nın Odessa limanları üzerinden her ay 10 milyon ton tahıl ihraç edebileceğini söylemiştir. Zelenskiy, limanda 22-25 milyon ton tahıl bloke edilmiş durumda olduğunun bilgisini vererek, tahıl ihracatı için müzakerelerin BM’nin yanı sıra Baltık ülkeleri ve Polonya ile sürdüğünü ancak yolun uzak olması nedeniyle bu güzergahın öncelikli olmadığını belirtmiştir.[4]  Rusya kendi kontrolü dahilinde Karadeniz’de bir tahıl koridoru oluşturabileceğine uzlaşmacı yaklaşırken bunu bazı şartlara bağlamıştır. Kremlin Sözcüsü Dmitriy Peskov, Ukrayna’nın Odesa limanından tahıl ihracatına devam edebilmesi için bölgenin mayınlardan temizlenmesi ve gemilerin Rusya kontrolünden geçmesi gerektiğini belirtmiştir. Peskov, böylelikle yasadışı silah sevkiyatına yönelik kontrol sağlayacaklarını ardından gemilerin limana geçerek tahıl yüklemesi yapabilecekleri şeklinde ifadede bulunmuştur. Böylece Rusya, Ukrayna’ya Karadeniz yoluyla silah desteğinde bulunulmasına karşı önlem almak isterken, tahıl ihracatının da önünü açmak niyetinde olduğunu açıklamıştır. [5]

Bu süreçte Türkiye’nin aktif olarak rol aldığı görülmüştür. Türkiye, Rusya-Ukrayna arasında arabuluculuk rolü üstlenip taraflarla müzakereler gerçekleştirmiştir. 08 Haziran 2022 tarihinde Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov bir araya gelmiştir. Görüşme sonrasında düzenlemiş oldukları ortak basın toplantısında, Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, Ukrayna’nın tahıl ürünlerinin ihraç edilmesi karşılığında, Rusya’nın taleplerini meşru ve haklı bulmuştur.[6] Lavrov, "(Karadeniz koridoru için) Türk dostlarımızın çabalarına büyük önem atfetmekteyiz, çok kıymetlidir Türk mevkidaşlarımızın çabaları" şeklinde açıklamalarda bulunmuştur.[7] Türkiye, iki tarafla müzakereleri devam ettirirken, Avrupa da Karadeniz  yolunun ivedi olarak açılması gerektiğine dair taleplerde bulunmuştur. AB Komisyonu Başkanı Ursula von der Leyen, "Ukrayna'nın Karadeniz’deki limanlarının tekrar işler hale gelmesine dünyanın ihtiyacı var" ifadelerini kullanmıştır.[8]

BM Genel Sekreter Yardımcısı: “Karadeniz'i açmalıyız ki tahıl ithal edebilelim”

Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Birinci Yardımcısı Amina Mohammed, 2023’te dünyanın gıda kriziyle karşı karşıya kalabilme olasılığına dikkat çekerek, "Karadeniz’i açmalıyız ki tahıl ithal edebilelim" şeklinde bir ifadede bulunmuştur. Amerika ve Hindistan’da yaşanan kuraklık sebebiyle tahıl mahsulünün beklenen miktarların altında kalması, Rusya-Ukrayna Savaşı dolayısıyla tahıl ihracatının yapılamıyor olması, savaşın etkilerini bölgesel olmaktan çıkarıp küresel hale getirmiştir. Avrupa’da enerji ve gıda fiyatların artması ile birlikte son 50 yılın en yüksek enflasyonu yaşanmaya başlanmıştır.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Karadeniz’den tahıl geçişine ilişkin durumu çözüme kavuşturmak amacıyla görüşmelere devam ederken, Millî Savunma Bakanlığı tahıl koridoru meselesini çözüme yönelik yeni bir adım atarak 15 Haziran 2022’de "kırmızı hat" diplomasisi oluşturmuştur. Buna göre, mayın temizleme ve diğer meselelere ilişkin çözümlerin sağlanması ve tahıl koridorunun açılması için tarafların savunma bakanlıklarındaki general rütbeli personeller kırmızı hatta görev yapacaktı. Bu personeller arasında doğrudan iletişim hatları açık olacaktı.[9] Müzakereler farklı kanallarla devam ederken, 23 Haziran’da, o tarihlerde İngiltere Dışişleri Bakanlığı görevini yürüten Liz Truss Ukrayna'daki tahıl kriziyle ilgili, "sorun çözülmezse bu limanlardan tahıllar çıkartılmazsa ciddi bir açlığa sebep olacak" demiştir.[10]

Türkiye himayesinde haftalardır süren diploması trafiğinin ardından 13 Temmuz 2022 tarihinde Türkiye, Rusya, Ukrayna askeri heyetleri ile Birleşmiş Milletler heyeti bir araya gelerek İstanbul’da dörtlü toplantı düzenlemiştir. Milli Savunma Bakanı Hulusi Akar 18 Temmuz’da "Tahıl ve gıda maddelerinin taşınması için bir plan üzerinde, genel prensipler üzerinde anlaşmaya varıldı. Bunun somut uygulama planına dönüşmesi için gayretlerimizi sürdürüyoruz. Bu hafta içinde bununla ilgili bir toplantı yapılması muhtemel" şeklinde açıklamada bulunmuştur.

21 Temmuz 2022 tarihinde T.C. İletişim Başkanlığı tarafından açıklama yapılmıştır. Bu açıklamada, Tahıl Sevkiyatı Anlaşması imza töreni, Ukrayna ve Rusya tarafları, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Antonio Guterres'in katılımıyla 22 Temmuz 2022’de saat 16.30'da Dolmabahçe’nin ofisinde gerçekleşeceği duyurulmuştur.[11]

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın öncülüğünde; Türkiye, Rusya, Ukrayna ve Birleşmiş Milletler arasında 22 Temmuz 2022 "Tahıl ve Yiyecek Maddelerinin Ukrayna Limanlarından Emniyetli Sevki Girişimi Belgesi" imzalanmıştır. Bir diğer adıyla Karadeniz Tahıl Girişimi Belgesi… Erdoğan, bu vesileyle Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ve Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenskiy'e teşekkür ederek, şöyle söylemiştir:

"Önümüzdeki günlerde başlayacak gemi trafiğiyle Karadeniz'den dünyanın birçok ülkesine yeni bir nefes borusu açmış olacağız. Gemilerin çıkışından güvenli bir şekilde intikaline ve varacağı limana ulaşmasına kadar tüm süreçler üzerinde mutabakat tesis edildi. Bu son derece önemli planın icrası ve denetimi, İstanbul'da kurulacak müşterek koordinasyon merkezi tarafından gerçekleştirilecektir. Planın başarıyla uygulanmasında uluslararası toplumunun desteği de şüphesiz büyük önem taşıyor".[12]

Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Antonio Guterres, Tahıl Sevkiyatı Anlaşması'na ilişkin, "Sayın Cumhurbaşkanı Erdoğan ve Türk hükümeti, sizin kolaylaştırıcılığınız ve ısrarınız bu sürecin her aşamasında hayati öneme sahipti" şeklinde ifadede bulunmuştur.[13] Amerika, Avrupa Birliği, İngiltere, Fransa, Kuveyt, Bahreyn, KKTC, Rusya ve Ukrayna, Türkiye’nin dünya gündemine oturan bu anlaşmadaki rolünü ve diplomatik başarısını takdirle karşılayan açıklamalarda bulundu. Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, İstanbul'da imzalanan anlaşmalarla ilgili "Bugün elde edilen sonuçlara katkılarından dolayı Türk ortaklarımıza, şahsen Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'a bir kez daha teşekkür etmek istiyorum" demiştir.[14]

Ülkelere Göre Sevkiyat Dağılımı

Birleşmiş Milletlerin açıklamalarına göre, 03 Ekim 2022 tarihine kadar sevk edilen tahılların yaklaşık yüzde 25'i düşük ve düşük orta gelirli ülkelere sevk edilmiştir: Mısır (yüzde 8), Hindistan ve İran (her biri yüzde 4), Bangladeş, Kenya ve Sudan (her biri yüzde 2), Lübnan, Yemen, Somali, Cibuti (her biri yüzde 1) ve Tunus (yüzde birden az). Bu rakamlara, Afrika Boynuzu ve Yemen'e insani gıda yardımı (Dünya Gıda Programı - WFP tarafından satın alınan buğday) ulaştıran BM tarafından kiralanan gemiler de dahildir. Tahılın yaklaşık yüzde 25'i aralarında Türkiye, Çin ve Bulgaristan’ın bulunduğu üst-orta gelirli ülkelere, yüzde 50'si ise İspanya, Hollanda, İtalya, Kore Cumhuriyeti, Romanya, Almanya, Fransa, Yunanistan, İrlanda ve İsrail gibi yüksek gelirli ülkelere sevk edilmiştir.[15]

Tahıl Anlaşması Rusya Tarafından Askıya Alındı

Rus Savunma Bakanlığı tarafından 29 Ekim 2022’de piyasalarda şok etkisi yaratacak bir açıklama gelmişti.  Putin, Karadeniz Tahıl Girişimi Belgesi’ni askıya almıştı. Rus Savunma Bakanlığı yaptığı açıklamada "bugün saat 04:20'de Kiev rejimi Sivastopol’daki Karadeniz Filosu gemilerine ve sivil gemilere insansız hava araçları kullanılarak terör saldırısı düzenledi" şeklinde duyuru yapılmıştır. Açıklamaya göre, saldırıya dokuz insansız hava aracı ve yedi otonom deniz insansız aracı katılmıştır. Bakanlık, tüm hava hedeflerinin imha edildiğini belirterek, saldırının İngiliz uzmanlar tarafından yetiştirilen Ukrayna'nın 73. Deniz Operasyonları Özel Merkezi'ne bağlı askerler tarafından düzenlendiği belirtilmiştir.[16] Açıklamaların ardından aynı gün içerisinde Rusya, 22 Temmuz 2022’de tarihinde imzalanan ‘Karadeniz Tahıl Girişimi Belgesi’ ile yapılan anlaşmayı askıya aldığını ilan etmiştir. Rusya Savunma Bakanlığı, saldırıya uğrayan gemilerin tahıl koridorunun güvenliğini sağlamak için kullanıldığını söylemiştir.[17]

Rusya’ya Kararından Dön Çağrısı!

Rusya’nın almış olduğu bu karar sonrasında, enerji krizinin yanı sıra gıda krizi tehlikesi ile de karışan Avrupa Birliği ülkelerinden açıklamalar gelmiştir. Avrupa Birliği Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Josep Borrell, Rusya’ya, almış olduğu karardan vazgeçmesi için çağrı da bulunarak anlaşmanın devam etmesini talep etmiştir.[18] ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken de benzer çağrıda bulunarak, Rusya’nın almış olduğu bu karar karşısında üzüntü duyduğunu ve kararından dönmesi gerektiğini belirtmiştir.[19] Fransa Dışişleri Bakanı Catherine Colonna, Twitter’dan yaptığı açıklamada, Rusya’nın Karadeniz Tahıl Girişimi anlaşmasını askıya alarak, "Ukrayna'ya karşı saldırganlığının neden olduğu küresel gıda krizini daha vahim hale getirdiğini" ifade etmiştir.[20] Almanya Dışişleri Bakanı Annalena Baerbock ise Rusya’nın uluslararası topluma verdiği sözleri yerine getirmesi gerekliliğine yönelik çağrıda bulunmuştur.[21]

Türkiye’nin Arabuluculuk Rolü Tekrar Devrede

Türkiye himayesinde yürütülen müzakereler sonucu 22 Temmuz 2022 tarihinde imzalanan Karadeniz Tahıl Girişimi Belgesinin imzalanmasından bugüne, Rusya tarafından askıya alındığı güne kadar 408 gemi ile 9,2 milyon ton tahıl taşınmıştır. Rusya’nın 29 Ekim’de anlaşmayı askıya almasının ardından Erdoğan ve Milli Savunma Bakanı Hulusi Akar devreye girerek Rusya’nın kararından vazgeçmesi için diplomatik süreci başlatmıştır.

Akar, mevkidaşı Sergey Şoygu ile telefon görüşmesi yaparak, tahıl girişiminin devam etmesinin önem taşıdığını, çatışma durumunun ayrı tutulması gerektiğini belirtmiştir.[22]

Rusya Tahıl Anlaşmasına Geri Döndü

Türkiye’nin Rusya ve Ukrayna ile devam eden yoğun müzakerelerinin sonucunda, 2 Kasım 2022’de Rus Savunma Bakanlığından yapılan açıklamada anlaşmaya tekrar geri dönüldüğü ilan edilmiştir. Rusya Savunma Bakanlığı, Ukrayna'dan tahıl koridorunu Rusya'ya karşı askeri faaliyetlerde bulunmak için kullanmayacağına dair yazılı garanti aldıktan sonra tahıl ihracat anlaşmasına geri döndüğünü belirtmiştir.[23] Vladimir Putin olası saldırı ihtimaline karşı tavrını netleştirerek, "Savunma Bakanlığına bu çabaya tam katılımımızı sürdürmesi için talimat verdim. Aynı zamanda, bu garantiler Ukrayna tarafından ihlal edilirse Rusya bu anlaşmalardan çekilme hakkını saklı tutar" şeklinde ifadede bulunmuştur.[24]

Değerlendirme ve Politika Önerileri

Rusya’nın Sivastopol Limanında gemilerinin saldırıya uğramasının ardından anlaşmayı iptal etmeyip askıya aldığını duyurması, belirli koşullarla müzakereye açık olduğunun göstergesi olmuştur. Yaşanan bu gelişmeler gıda krizi ile karşı karşıya kalmanın ne derecede tehlikeli olduğunu ve olası bir krize karşı ne kadar hazırlıksız olunduğunu bize gösterirken, ülkelerin temel tüketim maddeleri noktasında kendi kendine yeterli olabilmesinin önemini hatırlatmıştır. Bununla birlikte ülkelerin ihtiyaç fazlası ürünlerinin küresel piyasaya sürülmesinin kalkınma hususundaki öneminin de anlaşılmasına sağlamıştır.

Rusya’nın Tahıl Girişimi Anlaşmasını bu perspektiften değerlendirmek gerekmektedir. Gıda fiyatlarındaki dalgalanma ve daha önce belirtilen koşullar sebebiyle gıdaya ulaşımın güç olması ekonomik düzeyi ne olursa olsun tüm ülkelerde çarpıcı etki yaratmıştır.

Rusya’nın olası bir senaryo ile anlaşmayı iptal etmesinin etkileri dünya açısından sarsıcı olacaktır. Halihazırda savaş ve savaşın yaşattığı koşullar sebebiyle dünyanın belirli yerlerinden Avrupa’ya yoğun göç hareketleri yaşanmaktadır. Bu demografik hareketler Türkiye gibi yol güzergâhı üzerinde bulunan ülkeleri de etkilemekte, ülkelerin sorumlu olduğu insan sayısını arttırmaktadır. Bu bağlamda ülkelerin enerji ve gıda giderlerinin artması ülke ekonomisine ağır bir yük bıraktığı gibi, temel ihtiyaç maddelerine ulaşamama durumu kriz ortamı oluşturmaktadır. Savaş koşullarının yarattığı bu duruma gıda krizi ihtimali de eklenmesi demografik hareketliliği daha da arttıracaktır.

Bu sebeple Rusya ile Avrupa arasında seyreden bıçak sırtı ilişkinin ne yöne evrileceği net olarak kestirilemezken, iki konu üzerinde odaklanmak gerekmektedir. Birincisi alternatif gıda yolları bulmak, geliştirmek ve uzun vadeli tedbir almaktır. İkincisi Rusya ve Ukrayna’ya olan mecburiyetin gözden geçirilerek bu düzlemde diplomatik diyalogu şekillendirmektir.

#TahılKoridoru #Rusya #Ukrayna #Türkiye

[1] ‘How the Russian invasion of Ukraine has further aggravated the global food crisis’, European Council, https://www.consilium.europa.eu/en/infographics/how-the-russian-invasion-of-ukraine-has-further-aggravated-the-global-food-crisis/, 07 Kasım 2022

[2] ‘AB tahıl kıtlığında Rusya'yı suçluyor’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ab-tahil-kitliginda-rusyayi-sucluyor/2606383, 07 Kasım 2022

[3]  ‘Putin, Ukrayna'dan tahıl sevkiyatı için Rusya'nın kontrolündeki limanlara işaret etti’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/putin-ukraynadan-tahil-sevkiyati-icin-rusyanin-kontrolundeki-limanlara-isaret-etti/2605208, 07 Kasım 2022

[4] ‘Ukrayna Devlet Başkanı Zelenskiy: 22-25 milyon ton tahıl bloke edilmiş durumda’ Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/ukrayna-devlet-baskani-zelenskiy-22-25-milyon-ton-tahil-bloke-edilmis-durumda/2607155, 07 Kasım 2022

[5] ‘Kremlin: (Odesa'dan tahıl ihracatı) Sürece dair somutlaşmış bir anlaşma yok’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/kremlin-odesadan-tahil-ihracati-surece-dair-somutlasmis-bir-anlasma-yok/2607755, 07 Kasım 2022

[6] ‘Dışişleri Bakanı Çavuşoğlu: (Buğday koridoru için) Türkiye olarak uygulanabilir bir plan olarak görüyoruz’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/gundem/disisleri-bakani-cavusoglu-bugday-koridoru-icin-turkiye-olarak-uygulanabilir-bir-plan-olarak-goruyoruz/2608393, 07 Kasım 2022

[7] ‘Rusya Dışişleri Bakanı Lavrov: Türk dostlarımızın çabalarına büyük önem atfetmekteyiz’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/rusya-disisleri-bakani-lavrov-turk-dostlarimizin-cabalarina-buyuk-onem-atfetmekteyiz-/2608452, 07 Kasım 2022

[8] ‘AB, gıda krizine karşı Ukrayna limanlarının acilen açılmasını istiyor’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/ab-gida-krizine-karsi-ukrayna-limanlarinin-acilen-acilmasini-istiyor/2608587, 07 Kasım 2022

[9] ‘Tahıl krizinin çözümü için 'kırmızı hat' kuruldu’, NTV Haber, https://www.ntv.com.tr/turkiye/tahil-krizinin-cozumu-icin-kirmizi-hat-kuruldu,oKDfMYrd4E-8IZ3hIOwm6A, 07 Kasım 2022

[10] ‘İngiltere Dışişleri Bakanı Truss: Bu limanlardan tahıllar çıkartılmazsa ciddi bir açlığa sebep olacak’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ingiltere-disisleri-bakani-truss-bu-limanlardan-tahillar-cikartilmazsa-ciddi-bir-acliga-sebep-olacak/2620516, 07 Kasım 2022

[11] ‘Tahıl Sevkiyatı Anlaşması imza töreni İstanbul'da yapılacak’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/gundem/tahil-sevkiyati-anlasmasi-imza-toreni-istanbulda-yapilacak/2642776, 07 Kasım 2022

[12] ‘Cumhurbaşkanı Erdoğan: 'Tahıl koridoru' planının icra ve denetimi İstanbul'da kurulacak merkezden gerçekleşecek’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/gundem/cumhurbaskani-erdogan-tahil-koridoru-planinin-icra-ve-denetimi-istanbulda-kurulacak-merkezden-gerceklesecek/2643492, 07 Kasım 2022

[13] ‘Guterres: Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın ısrarı tahıl koridoru anlaşmasının her aşamasında hayati öneme sahipti’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/gundem/guterres-cumhurbaskani-erdoganin-israri-tahil-koridoru-anlasmasinin-her-asamasinda-hayati-oneme-sahipti/2643514, 07 Kasım 2022

[14] ‘Lavrov, İstanbul'da imzalanan anlaşmalara katkılarından dolayı Erdoğan'a teşekkür etti’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/lavrov-istanbulda-imzalanan-anlasmalara-katkilarindan-dolayi-erdogana-tesekkur-etti/2643696, 07 Kasım 2022

[15] ‘Karadeniz Tahıl Girişimi: Nedir ve neden dünya için önemlidir?’, Birleşmiş Milletler Türkiye, https://turkiye.un.org/tr/201845-karadeniz-tahil-girisimi-nedir-ve-neden-dunya-icin-onemlidir, 07 Kasım 2022

[16] ‘Kiev carried out terrorist attack on Black Sea Fleet in Sevastopol — ministry’ TASS Haber Ajansı, https://tass.com/russia/1529537, 07 Kasım 2022

[17] ‘Moscow to raise issue of terror attacks against Russia involving London at UNSC — MFA’, TASS Haber Ajansı, https://tass.com/russias-foreign-policy/1529627, 07 Kasım 2022

[18] ‘AB, Rusya'nın tahıl girişimini sürdürmesini istiyor’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ab-rusyanin-tahil-girisimini-surdurmesini-istiyor-/2724646, 07 Kasım 2022

[19] ‘ABD, Rusya'nın Karadeniz Tahıl Girişiminden çekilmesini üzüntüyle karşıladı’ Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/abd-rusyanin-karadeniz-tahil-girisiminden-cekilmesini-uzuntuyle-karsiladi/2724595, 07 Kasım 2022

[20] ‘Fransa: Rusya tahıl anlaşmasına katılımını askıya alarak gıda krizini ağırlaştırıyor’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/fransa-rusya-tahil-anlasmasina-katilimini-askiya-alarak-gida-krizini-agirlastiriyor/2724884, 07 Kasım 2022

[21] ‘Almanya Rusya'yı uluslararası topluma verdiği taahhütleri yerine getirmeye çağırdı’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/almanya-rusyayi-uluslararasi-topluma-verdigi-taahhutleri-yerine-getirmeye-cagirdi/2724893, 07 Kasım 2022

[22] ‘Milli Savunma Bakanı Akar'dan Rus mevkidaşı Şoygu'ya 'tahıl sevkiyatı' telefonu’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/gundem/milli-savunma-bakani-akardan-rus-mevkidasi-soyguya-tahil-sevkiyati-telefonu/2725732, 07 Kasım 2022

[23] ‘Russia returns to grain deal after receiving guarantees from Ukraine’, TASS Haber Ajansı, https://tass.com/economy/1531415, 07 Kasım 2022

[24] ‘Russia may quit grain deal, if Ukraine violates guarantees’, TASS Haber Ajansı,  https://tass.com/politics/1531679 , 07 Kasım 2022