Türk Dili Konuşan Ülkelerden, Türk Devletleri Teşkilatına Giden Yol:

Türk Devletleri Teşkilatının 9. Zirvesi

İlk Görüşmeler ve Türk Devletleri Teşkilatına Giden Süreç;

Türkistan’ın kaderini belirleyen önemli gelişmelerinden biri 1991 itibariyle buradaki devletlerin bağımsızlığını ilan etmiş olmalarıdır. Türk devletlerinin bağımsızlıklarını ilan etmelerinden sonra birtakım gelişmeler için zamana ihtiyaç olmuştur. Öncelikle; ekonomik ve sosyal sömürüye maruz kaldıkları için bu alanlarda emekleme aşamasındaydılar. Kendi bağımsızlıklarını korumak isteyen bu ülkelerin bir yandan da kendi aralarında dil, din, ırk bağı olan devletlerin iş birliği yapmaya ihtiyacı vardı. Turgut Özal hükûmeti bu dönemde Türk milliyetçilerinin de desteğiyle Türk devletleri başkanlarının toplandığı zirveler düzenlemiştir. Bundan sonra zirveler zamanla toplantılar çoğalmış ve resmiyete kavuşmuştur.

Türk devlet başkanlarının iştirak ettiği bu toplantıları, resmiyete taşıyan ve bir birlik ruhu oluşturan Anlaşma; 3 Ekim 2009 yılında Nahcivan Anlaşması olarak tarihe geçmiştir. Kurucu ülkeler; Azerbaycan, Türkiye, Kazakistan ve Kırgızistan’dır. Bu dört devlet, her ne kadar Türkmenistan ve Özbekistan’ı kurucu üye olarak görmek istese de Türkmenistan’ın, tarafsızlık statüsünde olması ve bunu bozmak istememesi gibi bazı çekinceleri, zirvelere katılmasına engel olmuştur. Türkmenistan’ın kurucusu ve uzun yıllar devlet başkanlığını yapmış olan Sapar Murat Türkmenbaşı bu konuda hassas bir politika ile Çin ve Rusya’nın; Türkmenistan’ın iç işlerine karışma tehlikesine karşı korumuştur.

Özbekistan ise kendi iç problemleri ile uğraştığı için uluslararası birliklere ve görüşmelere hazır olmadığını düşünmüştür. 1990’lı yıllara geri gidildiğinde başka ortak toplantıların da düzenlendiğini görülmüştür. 1993 yılında Alparslan Türkeş’in “Türk Devletleri ve Toplulukları ve İşbirliği Vakfı” kurduğu ve bu vakfın yıllarca etkinlikler düzenlediği görülmüştür. Bu görüşmelerin amacı; kalıcı iş birlikleri ve kültürel yakınlaşmanın, ortaklaşmanın artırılması olarak bilinmektedir.

Kurultaylar ve Görüşmeler;

Nahcivan’da kavuşulan resmiyetten sonra Türk devletlerinin aralarındaki görüşmelerin; 10. Kurultayı Antalya’da ve 11. Kurultayı da Bakü'de gerçekleşmiştir. Türkiye, Kazakistan, Kırgızistan ve Azerbaycan’ın kurduğu “Türk Keneşi” ya da “Türk Konseyi” olarak bilinen uluslararası bölgesel örgüte; Özbekistan’ın da 2018 tarihinde katılma beyanının olduğunu bilinmekteydi ve nihayetinde Özbekistan 2019 Ekim ayında Bakü’de gerçekleşen 7. Türk Konseyi zirvesinde, resmi olarak Keneşe katılmıştır. Aynı zamanda Macaristan; Kırgızistan’ın Çolpanata şehrinde Türk Konseyinin 6. Zirvesine gözlemci statüsünde kalmıştır. Bu gelişimlerin yanında Türk Keneşinde önemli bir adım da eski Kazakistan devlet başkanı Nursultan’dan gelmiştir. Bakü'de gerçekleşen toplantıda bu konseyin Türk Dili Konuşan Ülkeler Konseyi değil “Türk Devletleri Konseyi” olması gerektiğini vurgulamıştı.

Keneşin Amaçları;

Türk Keneşinin amaçları doğrultusunda Nahcivan Anlaşmasına göre üye devletler BM anlaşmasının amaç ve yetkilerine bağlılıklarını teyit ederek Türk Konseyinin temel amacını ve Türk dili konuşan devletler arasında kapsamlı iş birliğini pekiştirerek bölgesel ve küresel barışa kakı sağlamak olarak tanımlamışlardır. Üye ülkeler demokrasi, insan haklarına saygı, hukukun üstünlüğü ve iyi yönetim gibi temel ilkelere bağlılıklarını ifade etmişlerdir. Türk Konseyi kapsamındaki iş birliğini üye ülkeler arasındaki ortak tarih, kültür, kimlik ve Türk dili konuşan halkların da iş birliğinden kaynaklanan özel dayanışma temelinde inşa edilmiştir. Örgütün Nahçıvan Anlaşması’nın ikinci maddesinde ortaya koyulan temel amaç ve görevleri şu şekildedir; Taraflar arasında karşılıklı güvenin güçlendirilmesi, bölge ve bölge dışında barışın korunması, dış politika konusunda ortak konular belirlenmesi, uluslararası terörizm ve ayrılıkçılık, aşırılıkçılık ve sınır ötesi suçlarlar mücadele edilen eylemlerin koordine edilmesi, ortak amaçlarla ilgili her alanda bölgesel ilişkilerin geliştirilmesi ve ticaret için uygun koşulların sağlanması, kapsamlı ekonomik büyüme, sosyal ve kültürel gelişimin amaçlanması, hukukun üstünlüğünün sağlanması, iyi yönetim ve insan hakları konusunun tartışılması, teknoloji, eğitim ve kültür alanlarında etkileşimin geliştirilmesi şeklinde olmuştur.

Türk keneşi birinci zirvesini ekonomik ve ticari iş birliği teması ile 20-21 Ekim de Almatı’da gerçekleştirmiştir. Bu zirvede özellikle kurumsallaşma adına anlaşma ve tüzükler oluşturulmuştur. Katılan devletlerin iş çevreleri bir araya getirilmiştir ve Türk İş Konseyi de alt bir birim olarak kurulmuştur. İkinci zirvede alt birimlerin kurulması kararlaştırılmış bu çerçevede Astana’da Türk Akademisi, Türk kültür ve Miras Vakfı kurulmuştur. Tüm bunların yanında zirve sırasında mali esaslar anlaşmasın dayanarak Türk Konseyi Sekretaryası kurularak kurumsallaştırmaya gidilmiştir.

3. zirvede kurumsallaşma temasıyla 15-16 Ağustos 2013 tarihinde Azerbaycan’ın Gebele şehrinde geçekleştirildi. Türk dili konuşan ülkeleri iş birliği konseyi diş işleri bakanları arasında iş birliği protokolü imzalandı 4. zirve turizm alanında iş birliği temasıyla 5 Haziran 2014 tarihinde Bodrum’da düzenlenen kurucu devletlerin devlet başkanları ve Türkmenistan Cumhurbaşkanı katılmıştır.

5. zirve toplantısı medya ve enformasyon iş birliği temasıyla Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev’in ev sahipliğinde 11 Eylül 2005 tarihinde Astana’da gerçekleşmiştir. 6. zirve toplantısı da gençlik ve ulusal sporlar temasıyla Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sooronbay Ceenbekev sahipliğinde 3 Eylül 2018 tarihinde Çolpanata’da gerçeklemiştir.

7. zirve toplantısı küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin desteklenmesi temasıyla 15 Ekim 2019 tarihinde Bakü’de düzenlenmiştir. Zirve, Türk Konseyinin Nahcivan Anlaşmasının 20. yıl dönümünde aynı tarihe denk gelmesi ve Özbekistan’ın Konseye tam üye olmasından ötürü ayrı bir öneme haiz olmuştur.

Türk Konseyinin o dönemki organları ise şu şekildedir;

• Devlet Başkanları Konseyi
• Dışişleri Başkanları Konseyi
• Aksakallılar Konseyi
• Kıdemli memurlar Konseyi
• Sekreterya

Türk Konseyin ana karar organı dönem bakanlığını üstlenen devlet tarafından başkanlık edilen Devlet Başkanları Konseyi’dir.

Türk Konseyi faaliyetleri İstanbul’da yerleşik sekretarya tarafından kontrol edilmekte ve desteklenmektedir. Türk Konseyi; Ankara’da bulunan Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı, Bakü’de bulunan Türk Dili Konuşan Ülkeler Asamblesi, Nursultan’dan bulunan Uluslararası Türk Akademisi, Bakü’de Türk Kültür ve Miras Vakfı ve İstanbul’daki Türk Ticaret ve Sanayi Odası gibi mevcut iş birliği mekanizmaları için bir şemsiye kuruluş niteliğinde olmuştur. [1]

Son Gelişmeler ve Türk Devletler Teşkilatına Dair Değerlendirme

Türk Konseyi 2020 yılında bir isim değişikliği yaşamış ve bu değişiklikten sonra iş birliklerinin arttığı görülmüştür. Türkmenistan, Kasım 2021'de İstanbul'da düzenlenen 8. Zirve sırasında gözlemci statüsü kazanmıştır.[2]

Türk Devletleri Teşkilatı, 11 Kasım 2022 tarihinde 9. Zirvesini Özbekistan’da gerçekleştirecektir.[3] Görüşme devlet başkanları ve Cumhurbaşkanları düzeyinde olacaktır. Bu görüşmeden önce 2021 yılından itibaren devletler arasındaki iletişimin arttığı net bir şekilde görülmektedir. Özellikle Azerbaycan’ın işgal altındaki topraklarını geri kazanması ve Karabağ Zaferini duyurması ve bu zaferin gerçekleşmesi sırasında Türkiye ve Azerbaycan’ın pek çok anlamda birbirine destek sunması, diğer Türk devletlerine de örnek teşkil etmiştir. Bu süreçte Rusya Ukrayna Savaşı gibi etkenlerde Rusya’nın bölgeye olan yüksek dikkatinin dağılmasını sağlamış ve Türk devletleri bu anlamda daha rahat hareket eder hale gelmiştir. İş birliklerinin arttırılmaya çalışması ve askeri ekonomi, sosyal ve kültürel temeldeki yakınlaşma tüm devletlerin lehine sonuçlar doğurmuştur. Bu açıdan Türk Devletleri Teşkilatlarında atılacak her adımın, teşkilatı daha da ileriye taşıyacağının anlaşılması mühimdir.

11 Kasım 2022 tarihinde Özbekistan’da gerçekleşecek olan Zirve’nin de önemli olduğu düşünülmektedir. Bu toplantıda dönem başkanlığının Türkiye’den Özbekistan’a verilecek olası Özbekistan’ın da Türk Devletleri Teşkilatı içerisinde daha çok sorumluluk alacağını ve bölgedeki barış ve huzurun iş birliği ve dayanışmanın artmasına önemli katkılar sunacağı düşünülmektedir. Türk Devletleri Teşkilatı 20 yıllık geçmişiyle önemli ilerlemeler kat etmiştir. Bu toplantıda 2021 Kasım'da İstanbul'da 8. Zirvede ortaya koyulan Vizyon Belgesi’nin ilk beş yıllık kılavuzuna bağlı olarak uygulanacak olan Stratejik Belge ve teşkilatın gelecekteki işleyişi ve atılacak olan mühim adımların ele alınması ve aynı zamanda bunlara yönelik önemli adımlar atılması beklenmektedir.Ayrıca bu Zirvede Kuzey Kıbrıs ile iligli bazı kararların alıması da beklenmektedir. 

Türk Devletleri Teşkilatı’ndan uzun vadede beklentilerimiz ise askeri ve ticari iş birliklerinin daha hızlı bir artış sergilemesi ve dünya konjektürel durumunu göz önüne alarak doğru zamanda doğru adımlar atmasıdır. [4]

[1] “Türk Devletleri Teşkilatı”, “ https://ticaret.gov.tr/dis-iliskiler/cok-tarafli-ve-bolgesel-iliskiler/cok-tarafli-iliskiler/turk-devletleri-teskilati”, 10.11.2022.

[2] “Türk Devletleri Teşkilatı”, https://www.turkkon.org/tr/turk-konseyi-hakkinda , 10.11.2022.

[3] T.C. Cumhurbaşkanlığı, https://www.tccb.gov.tr/basin-aciklamalari/365/141588/sayin-cumhurbaskanimizin-turk-devletleri-teskilati-9-uncu-zirvesi-vesilesiyle-ozbekistan-i-ziyaretlerine-iliskin-basin-aciklamasi, 10.11.2022.

[4] T.C Cumhurbaşkanlığı, https://www.tccb.gov.tr/basin-aciklamalari/365/141588/sayin-cumhurbaskanimizin-turk-devletleri-teskilati-9-uncu-zirvesi-vesilesiyle-ozbekistan-i-ziyaretlerine-iliskin-basin-aciklamasi , 10.11.2022.