Tarihsel süreçte Osmanlı İmparatorluğu, İran ve Çarlık Rusya gibi farklı medeniyetlerin hakimiyeti altında kalmış olan Karabağ, on yıllardır Azerbaycan ve Ermenistan arasında ihtilaf konumundaydı. Bölgede Ermeni nüfusunu arttırmak için Azerbaycan Türklerine yönelik farklı zaman dilimlerinde sürgün ve katliamlar gerçekleştirerek bu bölgelere Ermeniler konuşlandırarak demografik yapısı değiştirilmeye çalışılmıştır. Uzun yıllardır öz topraklarında dönmek için mücadele veren Azerbaycan Türkleri, bu yıl Karabağ Zaferi ile öz topraklarına kavuşmanın 3’üncü yılını kutladı.

Tarihi Arka Plan

Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki bölgesel açmazı daha net analiz edebilmek için tarihsel arka plana değinmek gerekmektedir. Esasen kökenleri 20. yüzyılın başlarına dayanan bölgesel açmaz Sovyet Rusya çöküşü sonrasında daha da derinleşmiştir. Sovyet Rusya’nın dağılmasının ardından Ermenistan ve Azerbaycan müstakil devlet olarak siyasi kazanımlar elde etmiştir. Ermenilerin, Azerbaycan Türklerinin yaşadığı Karabağ bölgesinde hak iddia etmesiyle çıkan anlaşmazlık 1990’lı yılların başlarında savaşa dönüşmüştü. Rusların desteğini alan Ermeniler, 1991’de Hankendi’ni, 1992’de Şuşa ve Hocalı’yı ardından Laçın, Hocavend, Kelbecer ve Ağdere'yi, 1993'te Ağdam'ı işgal etmiştir. Ağdam'ı, Cebrayıl, Fuzuli, Gubadlı ve Zengilan illerinin işgali izlemiştir. Böylece, Ermeniler Azerbaycan’ın yüzde 20’sini işgal etmiştir. Bu işgal boyunca Ermeniler Azerbaycan Türklerine yönelik katliamlar yaparak, 1 milyona yakın kişiyi yaşadıkları yeri terk etmek zorunda bırakmıştır.

Bu acımasız katliamları ve savaşı durdurmak amacıyla 4-5 Mayıs 1994'te Bişkek Protokolü imzalanmış ve ateşkes ilan edilmiştir. Bu protokole göre: 12 Mayıs 1994 itibarıyla taraflar ateşkes ilan edecek, Ermeniler işgal ettiği bölgelerden kuvvetlerini çekecek, yerlerini terk etmek zorunda kalan kişiler geri dönecekti. Fakat bugün de olduğu gibi Ermenilerin protokole uymaması, tarafların uzlaşamaması sebebiyle barış yapılamamış, anlaşma maddeleri kâğıt üzerinde kalmış ve Karabağ sorunu günümüze kadar gelmiştir.

II. Karabağ Savaşı

27 Eylül 2020 sabahı Ermenistan, Azerbaycan topraklarına yönelik saldırıda bulunmasıyla II. Karabağ Savaşı başlamıştır. 4 Ekim 2020’de Azerbaycan ordusu Cebrail kenti ile Karhulu, Şükürbeyli, Yukarı Maralyan, Çereken, Daşkesen, Horovlu, Decal, Mahmutlu ve Caferabat köylerini Ermeni işgalden kurtarmıştır.

Avrupa Birliği ülkeleri ve Amerika’dan ateşkes çağrısı yükselmiştir. Buna karşılık Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, askeri operasyonların durması için bazı beş maddeden oluşan şartları öne sürmüştür. Bu şartlar: (ⅰ) Ermenistan ordusu Azerbaycan topraklarından çıkacak, (ⅱ) Ermenistan Nikol Paşinyan, Azerbaycan toprak bütünlüğünü tanıyacak, (ⅲ) Azerbaycan halkından özür dilenecek, (ⅳ) Paşinyan, Karabağ’ın Ermenistan toprağı olmadığını söyleyecek, (ⅵ) Ermenistan işgal ettiği topraklardan çekilmek için takvim belirtecek. [1] Ancak Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, vatandaşlarını cephede savaşmaya çağırarak, durumun diplomatik yollarla çözülemeyeceğine dair açıklamalarda bulunmuştur.[2]

Azerbaycan ordusunun ilerleyişi karşında Ermeni ordusunun sahadaki kayıpları, Ermenistan içerisinde Başbakan Paşinyan muhaliflerini ayaklandırmıştır. Muhalefet partileri iktidarın Karabağ sahasında yetersiz kaldığı gerekçesiyle istifa etmesini talep etmiştir. Ermenistan’ın telafi edilemeyecek kayıplarını önlemek amacıyla, Karabağ’da yaşanan kayıplardan sorumlu tutulan Başbakan Paşinyan’ın bir an önce görevi bırakması yönünde açıklamalar gelmiştir.[3]

44 gün süren savaş Azerbaycan’ın Ermenilerin işgali altındaki yerleri geri alması sonucu zaferle sonuçlanmıştır. Başbakan Paşinyan’ın yenilgiyi kabul etmesi ile birlikte 10 Kasım 2020’de savaş sonlandırılarak ateşkes bildirgesi imzalanmıştır. 10 Kasım’da imzalanan bildirge ile birlikte Başbakan Paşinyan karşı muhalifler protesto gösterilerine başlamıştır. Paşinyan, ‘Aldığım karar, derinlemesine analizlere ve askeri duruma ilişkin bilgi sahibi kişilerin değerlendirmeleri temelinde alındı. Bildiriyi imzalamaktan başka şansım yoktu’ demiştir. Başbakan Paşinyan yaşanan bu gelişmeler karşısında halkı isyana sevk eden herkesin adalet önüne çıkarılacağı yönünde açıklamalarda bulunmuştur. [4]

10 Kasım 2020 ateşkes bildiri maddeleri şunlardır: (ⅰ) Azerbaycan ve Ermenistan kontrol ettikleri pozisyonlarda kalacak, (ⅱ) Kelbecer 15 Kasım, Ağdam rayonu 20 Kasım, Laçin 1 Aralık’a kadar Azerbayan’a geri verilecek, (ⅲ) Tarafların ateşkese uymasını denetlemek amacıyla bir mekanizma oluşturulacak, (ⅳ) Karabağ’da temas hattında ve Laçin koridorunda Rus barış gücü bulunacak, (ⅴ) Ermenistan ordusu, geri çekilmesini Rus askerleinin denetiminde yapacak, (ⅵ) Rus barış güçleri Karabağ’da 5 yıl süreyle kalacak. Taraflar 6 ay öncesinden itiraz etmezlerse süre otomatik olarak 5 yıl uzayacak, (ⅶ) 3 yıl içinde Ermenistan ile Hankendi arasındaki rota oluşturulacak. Rus askerleri bu rotanın korunması için yeniden konuşlandırılacak, (ⅷ) Yerinden edilmişler, Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliğinin kontrolünde Karabağ ve etrafındaki bölgelere dönecek, (ⅸ) Azerbaycan’ın batı illeri ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasındaki ulaşım koridoru açılacak, (ⅹ) Taraflar arasında esir ve cenaze değişimi yapılacak.[5]

Bildiri sonrasında Başbakan Paşinyan, ‘Ordu, durmanın gerekli olduğunu söyledi. Çünkü sorunlarımız var ancak bunların çözümü yok ya da kaynaklarımız tükenmiş durumdadır. Savaşanların dinlenmesi lazımdı. Cephede bir aydır değiştirilmeyen kimseler vardı. Ermenistan ve Karabağ yönetimi savaşın bir an önce bitirilmesi gerektiğine karar verdiler. Aksi halde sonuçlar çok daha ağır olacaktı’ şeklinde ifadelerde bulunmuştur.[6]  Böyle Paşinyan kendisine yönelik tepkileri yönetmeye çalışan açıklamalarda bulunmuştu.

Ateşkes tarihinden buyana, barış anlaşması için taraflar arasında çok sayıda görüşmeler yapıldı. Azerbaycan ve Ermenistan arasında ateşkes imzalanmış olmasına rağmen Paşinyan’ın ikircikli politikaları sebebiyle henüz barış anlaşması imzalanmamıştır.

Karabağ Zaferi ile Azerbaycan öz topraklarına kavuşmuştur. 19 Eylül 2023 tarihinde Karabağ’da gerçekleşen antiterör operasyonuyla, Karabağ’ın en stratejik şehri olan Hankendi de tamamıyla Azerbaycan’ın kontrolü altına girmiştir. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Hankendi şehrini ziyaret ederek burada da Azerbaycan bayrağını göndere çekmiştir. Karabağ Zaferi’nin üçüncü yıl dönümünde, sözde Arsakh rejiminin başkenti olarak görülen Hankendi’de Azerbaycan bayrağı dalgalandı. Karabağ Zaferi’nin üçüncü yıl dönümü kutlu olsun.

[1] ‘İlham Aliyev, operasyonların durması için Azerbaycan'ın şartlarını açıkladı’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/ilham-aliyev-operasyonlarin-durmasi-icin-azerbaycanin-sartlarini-acikladi/1995449, 04 Ekim 2020

[2] ‘Ermenistan Başbakanı Paşinyan: Dağlık Karabağ konusu diplomatik olarak çözülemez’,Aanadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/ermenistan-basbakani-pasinyan-daglik-karabag-konusu-diplomatik-olarak-cozulemez/2014273, 21 Ekim 2020

[3] ‘Ermenistan'daki muhalif partiler Paşinyan'ın istifasını istedi’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/ermenistandaki-muhalif-partiler-pasinyanin-istifasini-istedi/2037778, 09 Kasım 2020

[4] ‘Ermenistan Başbakanı Paşinyan: Bildiriyi imzalamaktan başka şansım yoktu’, Anadolu Haber Ajansi, https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/ermenistan-basbakani-pasinyan-bildiriyi-imzalamaktan-baska-sansim-yoktu/2037980, 10 Kasım 2020

[5] ‘Azerbaycan ve Ermenistan Dağlık Karabağ'da anlaşmaya vardı’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/azerbaycan-ve-ermenistan-daglik-karabagda-anlasmaya-vardi/2037860, 10 Kasım 2020

[6] ‘Ermenistan'da muhalefet partileri ortak başbakan adaylarını açıkladı’, Anadolu Haber Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ermenistanda-muhalefet-partileri-ortak-basbakan-adaylarini-acikladi/2064602, 03 Aralık 2020