İran’ın Siyasi Yapısı

Giriş

İran 1979 yılından önce, batı tarzı siyasal sistemi benimsemekteydi. Batılı devletlerle iyi ilişkiler kuran bu ülke aynı zamanda iki meclisli laik, demokratik bir anayasal sistemle yönetildiği ifade edilmektedir. Bununla birlikte, İran’da ekonomik durumun kötüye girmesi bazı sorunlara yol açtığı görülmektedir. 1978 yılından itibaren, Şah Rıza Pehlevi’nin yönetimine karşı protesto gösterileri düzenlenmeye başlandı. Şah Rıza Pehlevi yönetimi Humeyni ve Şahın muhalifleri tarafından 1979 İran İslam Devriminin meydana gelmesi sonucu devrildi. Bunun bir sonucu olarak Senato lav edildi ve yerine dini kuralları referans alan bir devlet sisteminin kurulduğu gösterilmektedir. Devletin organları en üst yetkili olan dini lider olan Ali Hamaney’e bağlı olduğu bilinmektedir. Bu sebepledir ki, yasama, yürütme ve yargı gücü dini liderin elinde toplanarak, kuvvetler birliği sisteminin bu ülkede uygulandığı açıklanmaktadır.[1]

İran’da Yaşanan Siyasi Gelişmelerin Analizi

İran’ın köklü bir tarihsel geçmişe sahip olan bir ülke olduğu bilinmektedir. Bununla birlikte İran coğrafi konumundan dolayı bu ülkenin petrol ve doğalgaz çok değerli yer altı kaynaklarına sahip olduğu ifade edilmektedir. Bununla beraber, Acem-İslam yaşayış tarzıyla meydana gelen politik kimliğine sahiptir. Bir diğer önemli konu ise, İran’ın Ortadoğu bölgesinde olaylara etki eden önemli bir devlet konumunda yer aldığı görülmektedir. 1921 yılında Birleşik Krallık Ortadoğu’yu siyasi, ekonomik ve askeri olarak kontrol etmek için 1921 yılında kendisinin de desteklediği askeri darbe İran’da gerçekleştirildi. Bu sebepledir ki, Büyük Birleşik Krallık kendisine siyaseten yakın bir düşünce yapısında bulunan Rıza Pehlevi 1923 yılında Başbakanlık 1925 yılında da İran Şahı görevlerine getirildi.[2]

İkinci Dünya Savaşı’nın devam ettiği 1941 yılında BBİ ve SSCB tarafından işgal edilince, Rıza Pehlevi’nin yerini oğlu Muhammed Rıza Pehlevi aldı.[3] 1953 yılında Mussadık siyasi güç kazanınca İran petrollerinin millileştirilmesini istedi. Birleşik Krallık duruma müdahale ederek askeri darbeyle Musaddık’ı indirdi. Böylece Şah görevinin başına tekrar geçti. Görüldüğü üzere, İran bu dönemde dış müdahalelere açık bir devlet durumuna geldi. Bu durum, İran’ın fail state( başarısız devlet) durumuna getirdi.[4] 1970’li yıllarda ABD destekli İran Şahı Muhammed Rıza Pehlevi’nin, ABD’nin siyasi, ekonomik ve askeri sahalardaki büyük desteğiyle Ortadoğu yine bu üç alanda çok bir güç haline geldiği ifade edilmektedir.[5]

İran İslam Devrimi ve Siyasi Dönüşüm

1978 yılında İran’da ekonomik durumun kötüye gitmesiyle birlikte, Şah’a karşı protesto gösterileri başladı.[6] Bu protesto gösterilende, farklı siyasi görüşler Şah Rıza Pehlevi’nin rejimine karşı mutabakatı sağladıkları bilinmektedir.[7] Aynı zamanda, Şah’a karşı birleşen bu muhalif gurupların Batılı devletlere karşı da aynı muhalif tutumu da benimsedikleri ifade edilmektedir. Bu durumu Şah siyasi ve ekonomik alanlarda çözemedi. Bu sebepledir ki, Humeyni’nin liderliğini yaptığı İran İslam Devrimi 1979 yılında meydana geldi. İran’da Şah’ın rejimi devrildi. Paris’te sürgünde bulunan Humeyni İran’daki yönetimi ele geçirdi.[8] Bununla birlikte, Şah ve destekçileri İran’dan sürgün edildi.[9] Bu yüzden, İran’da teokratik bir anayasa kabul edilerek, İran İslam Cumhuriyeti adında bir devlet yapısının ortaya çıktığı açıklanmaktadır. Bununla beraber, bu durumun sosyal hayata da yerleştiği bilinmektedir. Bu sebepledir ki, rejim tarafından, çok sayıda gazete kapatıldı ve müzikle ilgili faaliyetlerin bitirildiği açıklanmaktadır. İran’daki devrimin diğer bir sonucu ise, Humeyni taraftarlarıyla birlikte hareket etmelerine milliyetçi gurupların üyeleri, sol gurupların üyeler ve çok sayıda insan bu devrim sonrasında dini lider Humeyni’nin emriyle asıldı.[10]

İran dış politikasına bakıldığında, Ortadoğu’da Şii ideoloji konusunda yayılmacı bir politika izlediği bilinmektedir. Bu sebepledir ki, en çok Şii nüfusu içerisinde bulunduran Irak ile 1980-1988 yılları arasında savaştı. Bu ülkedeki Şii gurupları Saddam Hüseyin’in liderliğini yaptığı Baas Partisi’ne karşı kışkırttı. Bu savaşın siyasi, ekonomik ve askeri olarak her iki tarafında zarar verdiği ifade edilmektedir.[11]

İran’ın Anayasal Sistemi

İran anayasasının içerisine karmaşık bir hükümet sisteminin yerleştiği bilinmektedir.[12] İran parlamentosu devrim 1979 yılında Humeyni ve destekçileri tarafından gerçekleştirilen İran İslam Devrimi öncesi iki meclisli ve laik, demokratik bir anayasal sistemle yönetilmekteydi. Bununla birlikte, Devrimin sonrasını bu anayasal yapı ve senato yok edildi.[13] 1979 İran İslam Devrimi’nden sonra, siyaset bilimciler tarafından İran’ın anayasal şekli teokrasi, dini tiranlık, iyi eğitim görmüş insanların egemen olduğu sistem, dini oligarşi olarak tanımlanmaktadır.[14]

Dini Lider (supreme leader), İran’da en üst siyasi noktada yer almaktadır. Kuvvetler ayrılığı yasama, yürütme, yargı güçleri sadece kağıt üzerinde ayrılmaktadır. Bununla birlikte, Humeyni’nin ölümünden sonra seçilen Ayetullah Ali Hamaney İran’ın dini lideridir. Kendisinin, yol gösterici olan kişi konumunda olduğu ifade edilmektedir. Devrim Muhafızları, İçişleri Bakanlığı ve istihbarat servisleri onun tarafından kontrol edilmektedir.[15]

Anayasa Koruyucular Konseyi ( Guardian Council), 6 kişiden oluşan bu konseyin dini liderliğin istekleri doğrultusunda seçildiği bilinmektedir. Bu konsey anayasal bir kurum olarak tanımlanmaktadır. İslami Danışma Meclisinde devletin aldığı kararların anayasaya ve Şiiliğe olan uyumu kontrol edilmektedir. Bununla beraber, Cumhurbaşkanı adaylarının arasından seçim yapmaktadır.

Dini Uzlaştırma Konseyi (expediency council), din adamları bu konseyde görev yapmaktadır. Anayasayı Koruyucular Konseyi ile İslâmi Danışma Meclisi, ve Meclis ve Anayasayı Koruyucular Konseyi arasında meydana gelebilecek sorunların çözümü konusunda dini lidere fikir vermek için oluşturulduğu ifade edilmektedir.

Yasama Organı (İslami Danışma Meclisi/ İran İslam Parlamentosu/Islamic Parliement of Iran) 4 yıl boyunca görev yapmaktadır. Ayrıca bu parlamentonun 290 üyesinin bulunduğu ifade edilmektedir.[16] Bir konu hakkındaki kanun teklifi Bakanlar Kurulunun mutabakatı sağlandıktan sonra, 15 milletvekilinin talebinden sonra meclise gönderilmektedir.[17] İran’da kâğıt üzerinde Cumhurbaşkanı yürütmenin başında olan en yetkili siyasi isim olarak tanımlanmaktadır. Ama İran Anayasasında egemenlik, yasama, yürütme yargı dini lider tarafından kontrol edilmektedir. Yani, iç ve dış politikadaki öncelik argümanların ortaya konulmasının, polisin veya ordunun gerçekleştireceği operasyonların dini liderin iznine bağlı olduğu açıklanmaktadır. Görüldüğü üzere bu ülkede devlet yönetiminde, kuvvetler ayrılığı değil kuvvetler birliği uygulanmaktadır. [18]

Yürütme Organı, hükümet olarak bilinmektedir. Anayasa Koruyucular meclisinin onayladığı Cumhurbaşkanı adayları, genel seçimler yapılarak halk tarafından 4 yıllık süre için seçilmektedirler. Hükümetin göreve başlayabilmesi parlamento tarafından kendisine güvenoyu verilmesi şartına bağlandığı bilinmektedir.[19] Bununla beraber, Ruhani’nin 19 Mayıs 2017 tarihinde gerçekleştirilen Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde ilk turda %57,1 oy alarak ikinci kez Cumhurbaşkanı seçildiği bilinmektedir.[20]

Yargı organı, yasama ve yürütmeden ayrı olarak görev yaptığı ifade edilmektedir. Bununla birlikte, Yargı gücünün başkanı Ulema tarafından 5 yıllık süre için atanmaktadır. İslam Hukuku sisteminin, Kara Avrupası Hukuk sistemiyle bütünleştirilerek meydana getirildiği açıklanmaktadır.[21]

Sonuç

Görüldüğü üzere, İran’da batı yanlısı olan demokratik anayasal sistem 1979 İran yılında meydana gelen İslam Devriminden Humeyni ve destekçileri tarafından sonra teokratik anayasal sisteme dönüştürüldü. Bununla birlikte, her ne kadar kuvvetler ayrılığı gibi görülse de bu sistemde en yetkili kişi dini lider olarak Hamaney olarak ifade edilmektedir. Bu sebepledir ki, İran’ın bürokratik yapısında ve toplumsal hayatında tamamıyla dini kuralların egemen olduğu bilinmektedir. İran anayasasında da siyasi yapıda bulunan organlarda üst düzeyde görev yapan devlet adamlarının da bir konu hakkında bulunan çözümün dini rejimin kurallarına uygunluğunu temel aldıkları bilinmektedir. Yasama, yürütme ve yargı organları arasında kuvvetler ayrılığı ilkesi uygulanıyor gibi görülürken, aslında bu üç organ da dini lidere bağlı olarak görev yapmaktadır.

[1]https://www.google.com.tr/search?q=iran+ve+kom%C5%9Fular%C4%B1+haritas%C4%B1&tbm=isch&source=iu&ictx=1&fir=PQ9eSwdJcEAVTM%253A%252ClVmBX7GNxG5g5M%252C_&usg=AI4_-kTQXw5YfocLUj5KXFeFAclI5OJ-LA&sa=X&ved=2ahUKEwiK9fLPq_XeAhXM-6QKHdFRBDgQ9QEwAHoECAQQBA#imgrc=PQ9eSwdJcEAVTM: Siteye Erişim Tarihi: 1.11.2018

[2] http://www.aljazeera.com.tr/ulke-profili/ulke-profili-iran , Siteye Erişim Tarihi: 1.11.2018

[3] https://www.bbc.com/news/world-middle-east-14541327 , Siteye Erişim Tarihi: 1.11.2018

[4] https://www.bbc.com/news/world-middle-east-14542438 , Siteye Erişim Tarihi: 1.11.2018

[5] http://www.aljazeera.com.tr/ulke-profili/ulke-profili-iran , Siteye Erişim Tarihi: 1.11.2018

[6] https://www.bbc.com/news/world-middle-east-14542438 , Siteye Erişim Tarihi: 1.11.2018

[7] http://www.emakalat.com/download/article-file/63774 , s.226, Siteye Erişim Tarihi: 1.11.2018

[8] http://dergipark.gov.tr/download/article-file/267727 , Siteye Erişim Tarihi: 1.11.2018

[9] https://www.bbc.com/news/world-middle-east-14542438 , Siteye Erişim Tarihi: 1.11.2018

[10] http://www.aljazeera.com.tr/ulke-profili/ulke-profili-iran , Siteye Erişim Tarihi: 1.11.2018

[11] http://dergipark.gov.tr/download/article-file/267727 , s.116-117, Siteye Erişim Tarihi: 1.11.2018

[12] https://www.britannica.com/place/Iran/Government-and-society , Siteye Erişim Tarihi: 4.11.2018