2001 yılında, Goldman Sachs'ta görev yapan ekonomist Jim O'Neill, Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin’i içeren "BRIC" terimini literatüre kazandırdı. O dönemde bu ülkeler, geniş coğrafi alanlara sahip, orta gelir düzeyinde fakat hızlı büyüyen ekonomiler olarak dikkat çekmekteydi. Bu ülkelerin belirgin nitelikleri arasında, yoğun nüfusları, doğal kaynakların bolluğu, milli gelirdeki hızlı büyüme ve geniş tüketici tabanlarıyla iç piyasalarda gösterdikleri dinamizm öne çıkmaktadır.

O'Neill’e göre, bu ülkelerin 2050 yılına kadar dünyanın en büyük ekonomileri arasında yer alması bekleniyordu. 2006’da bu dört ülke resmi bir platformda birleşerek BRIC’i oluşturdu. 2010 yılında Güney Afrika’nın da katılımıyla grup "BRICS" adını aldı. BRICS, IMF ve Dünya Bankası gibi küresel finans kurumlarının mevcut yapısını reforme ederek, gelişmekte olan ekonomilere daha fazla temsil ve söz hakkı tanımayı hedefleyerek kuruldu. 2014 yılında BRICS ülkeleri, kalkınma projelerine finansman sağlamak amacıyla 250 milyar dolar sermayeyle Yeni Kalkınma Bankası’nı (NDB) kurdu. BRICS üyesi olmayan Mısır ve Birleşik Arap Emirlikleri de bu bankaya dahil oldu ve daha sonra BRICS üyeliği için davet aldı.

Profesör Carmody, BRICS ülkelerinin her birinin kendi bölgelerinde kritik bir konuma sahip olduğunu ifade ediyor. Özellikle Çin’in BRICS aracılığıyla küresel güneyin liderliğini üstlenerek mevcut uluslararası düzenin değişmesi yönünde baskı yaptığını vurguluyor. Buna karşın Hindistan, Çin’in Asya-Pasifik’teki en büyük rakibi konumunda ve iki ülke arasındaki sınır gerilimlerinin yanı sıra, Hindistan’ın Çin’in nüfuzunu dengelemek amacıyla ABD gibi ülkelerle ortak hareket ettiği dikkat çekiyor. Chatham House’tan Creon Butler’a göre Rusya, BRICS'i Batı'ya karşı bir güç merkezi olarak değerlendiriyor ve bu platformu, Ukrayna savaşı nedeniyle uygulanan yaptırımları aşma aracı olarak kullanmayı hedefliyor. Yaptırımlar sonrasında Rus petrolünün en büyük alıcıları Hindistan ve Çin olurken, Moskova Şubat 2023'te Çin ve Güney Afrika ile bir deniz tatbikatı da gerçekleştirdi. Ancak Brezilya ve Güney Afrika, BRICS’i açıkça Batı karşıtı bir blok haline getirme girişimlerine karşı direniyor; çünkü bu tür bir yaklaşımın güvenliklerini ve kalkınmalarını tehlikeye atacağı görüşündeler.[1]

Dominik Wilson ve Roopa Purushothaman’ın 2003 yılında yayımladığı "Dreaming With BRICS" raporunda, 2050 itibarıyla Çin’in dünyanın en büyük ekonomisi olacağı, Hindistan’ın üçüncü sıraya, Brezilya’nın dördüncü sıraya, Rusya’nın ise altıncı sıraya yükseleceği öngörülmektedir. Raporda ayrıca, Çin ve Hindistan’ın imalat ve hizmet sektörlerinde, Brezilya ve Rusya’nın ise hammadde sektöründe belirleyici güçler haline geleceği belirtilmektedir.[2]

Globalleşmenin etkisiyle, ülkeler ticari ve finansal alanlarda etkinliklerini artırmak amacıyla çeşitli bloklar oluşturmaktadır. Bu bloklar bazen bölgesel temellere dayanırken, bazen de coğrafi sınırları aşan entegrasyonlar şeklinde ortaya çıkmaktadır. BRICS, bu tür coğrafi kısıtlamalardan bağımsız bir entegrasyon modelidir. Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin’in önümüzdeki elli yıl içinde dünya ekonomisinde önemli bir rol oynayacağı ve 2025 itibarıyla G-6 ülkelerinin toplam ekonomik büyüklüğünün yarısından fazlasını oluşturacakları öngörülmektedir. Bu öngörü, BRICS ülkelerinin 2003 yılında G-6 ülkelerinin toplam GSYH’sinin %15'ine eşdeğer bir büyüklüğe ulaşmış olmalarına dayanmaktadır. BRICS ülkeleri, demokratik, kültürel ve ekonomik farklılıklarına rağmen döviz rezervleri açısından benzerlikler göstermektedir. 2010 yılı itibarıyla Çin, Hindistan, Brezilya ve Rusya dünya döviz rezervinin %40'ını elinde bulundururken, Çin 2,4 trilyon dolarla bu alanda liderdir. Sektörel gelişim açısından her ülkenin kendine özgü bir yapısı bulunsa da, BRICS ekonomileri genel olarak birincil sektörler ve yabancı yatırımlara öncelik vermektedir. Ekonomik gelişim trendleri, emek ve sermaye artışının yanı sıra toplam faktör verimliliğinde de bir artış göstermektedir. Çin ve Hindistan, düşük maliyetli kaynak kullanımından yararlanarak büyüme oranlarını artırırken, Rusya enerji fiyatlarındaki dalgalanmalardan etkilenmiştir. Brezilya'nın büyüme oranları 2009 yılında negatifleşmiş, ancak 2010'da toparlanma göstermiştir.[3]

BRICS Genişliyor

2023 yılında gerçekleştirilen BRICS zirvesinde iki temel konu öne çıktı. İlk olarak, BRICS’in genişleme süreci gündeme geldi ve Birleşik Arap Emirlikleri, Suudi Arabistan, Mısır, İran, Arjantin ve Etiyopya'nın yeni üyeler olarak kabul edilmesi süreci başlatıldı. Bu adım, 2010’dan bu yana yapılan en büyük genişleme hareketi olarak değerlendirildi. İkinci olarak, ekonomik iş birliğinin güçlendirilmesi ve ABD dolarına alternatif bir para biriminin kullanımına yönelik tartışmalar yapıldı. Zirveden çıkan en önemli mesaj, BRICS’in Batı’ya karşı yeni bir blok oluşturma potansiyeliydi. Yeni üyelerle birlikte, BRICS’in gücü, enerji kaynaklarına sahip ülkelerin birleşmesi ve küresel ekonomik arenada etkili bir oyuncu olma kapasitesini artırdı. Özellikle BRICS üyeleri, dünya ham petrol üretiminin yaklaşık %44’ünü elinde bulunduruyor. Bu genişleme, BRICS’in G-7 ve ABD’ye karşı duruşunu pekiştirmekte ve küresel güç dinamiklerine karşı eleştirilerini güçlendirmektedir.[4]

BRICS'in avantajları, üye ülkelerin geniş doğal kaynak rezervlerine ve hızlı büyüyen ekonomilere sahip olmalarıyla belirginleşmektedir. Bu faktörler, grubun küresel ekonomik arenada önemli bir oyuncu olmasını sağlayabilir. Üyelerinin büyük iç piyasaları ve güçlü döviz rezervleri, finansal istikrarı destekler ve ekonomik iş birlikleri ile küresel etki alanını genişletebilir. Ayrıca, ekonomik çeşitlilik ve ticari iş birlikleri, BRICS ülkelerinin küresel ekonomik dinamiklerdeki rollerini güçlendirir.

Öte yandan, BRICS'in dezavantajları da mevcuttur. Üye ülkeler arasındaki kültürel, politik ve ekonomik farklılıklar, ortak stratejiler geliştirme ve koordinasyon sağlama konusunda zorluklar yaratabilir. Grubun genişleme süreci ve Batı karşıtı duruşu, uluslararası ilişkilerde gerilimlere yol açabilir ve grup içindeki uyumu etkileyebilir. Üyeler arasındaki ekonomik hedefler ve politikalar arasındaki farklılıklar, BRICS’in etkili bir şekilde hareket etme yeteneğini sınırlayabilir ve bu durum, grubun küresel ekonomik sistemdeki rolünü ve etkisini zayıflatabilir.

Azerbaycan BRICS Üyelik Başvurusunda Bulundu

Azerbaycan, 3 Temmuz 2023 tarihinde Astana'da gerçekleştirilen Şanghay İşbirliği Örgütü Zirvesi'nde kabul edilen "Azerbaycan Cumhuriyeti ve Çin Halk Cumhuriyeti'nin Stratejik Ortaklık Kurma Ortak Bildirgesi" doğrultusunda BRICS üyeliği için resmi başvuruda bulundu. Bu karar, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ile Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin arasında Bakü'de yapılan üst düzey görüşmenin ardından alındı. BRICS'in resmi sosyal medya hesaplarında duyurulan başvuru, Çin tarafından olumlu karşılandı ve Azerbaycan'ın BRICS iş birliğine katılması memnuniyetle karşılandı. Azerbaycan'ın BRICS üyeliğine olan isteği, Çin ile imzalanan stratejik ortaklık anlaşmasında da ifade edilmişti. Bu gelişme, Azerbaycan'ın BRICS bloğuna olan ilgisini ve bölgesel ekonomik iş birliğini artırma amacını göstermektedir.[5] 

Azerbaycan’ın BRICS ittifakına katılma arzusu, blokun genişlediği bir dönemde öne çıkıyor. Yıllardır Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika’nın oluşturduğu BRICS, 2024'te İran, Mısır, Etiyopya ve Birleşik Arap Emirlikleri'nin katılımıyla büyüdü. Suudi Arabistan da bu genişleyen yapıya dahil olmayı tartışıyor. Bu yeni konfigürasyon, küresel GSYİH’nin dörtte birinden fazlasını temsil eden ve dünya enerji piyasasında önemli ağırlığı olan bir ittifak yaratıyor. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ile yaptığı görüşmede ekonomik iş birliği ön plana çıktı. Aliyev, iki ülke arasındaki lojistik faaliyetleri artırmak için 120 milyon dolarlık bir yatırım planlandığını duyurdu. Siyaset bilimci Zardusht Alizade’ye göre, Putin, Ukrayna'daki savaşın getirdiği yaptırımların etkilerini hafifletmek amacıyla, Azerbaycan gibi bölgesel aktörlerle olan ekonomik bağımlılığını artırıyor. Azerbaycan açısından bakıldığında, Ermenistan ile süregelen gerilimler, Moskova’nın desteğini ulusal güvenlik için vazgeçilmez kılıyor. Sovyetler Birliği'nin dağılmasından bu yana Ermenistan’ın başlıca müttefiki olan Rusya, 2023’te Azerbaycan’ın Karabağ’da kontrolü sağlamasının ardından Erivan ile gerginleşen ilişkiler yaşıyor. Ermenistan, Rus barış güçlerini Azerbaycan’ın askeri hamlelerine müdahale edememekle suçlarken, Moskova, birliklerinin yetkisiz olduğunu savunarak bu eleştirileri geri çeviriyor. Bu durum, Azerbaycan’ın Rusya ile ilişkilerde stratejik denge arayışını daha da belirginleştiriyor. BRICS'e yönelik ilgisi de, Batı-dışı ittifaklara yönelik stratejik yöneliminin bir parçası olarak değerlendirilebilir. Azerbaycan’ın bu yeni dünya düzeninde konumunu güçlendirme çabası, hem Moskova hem de Pekin ile kurduğu ekonomik ve siyasi bağların derinleşmesiyle örtüşüyor.[6] Azerbaycan’ın BRICS’e katılma isteği, ülkenin çok kutuplu dünya düzeninde daha sağlam bir yer edinme çabasının bir yansıması olarak görülebilir. Bu stratejik adım, Azerbaycan’ın uluslararası ilişkilerdeki denklemini güçlendirirken, aynı zamanda Batı-dışı ittifaklarla olan bağlarını derinleştirme ve küresel arenada daha etkili bir oyuncu olma hedefini de pekiştirmektedir.

Hasan Ünal’a göre, Azerbaycan’ın BRICS’e katılma kararı, Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in bölgedeki güç dengelerini ustaca değerlendirdiğini gösteren isabetli bir adımdır. Ünal, Aliyev’in dünyanın çok kutuplu bir yapıya dönüşümünü ve bu bağlamda Rusya’nın önde gelen bir güç haline gelişini doğru bir şekilde analiz ettiğini vurgulamaktadır. Ayrıca, Türkiye ile Rusya arasındaki dostane ilişkilerin bölgedeki stratejik dengeyi nasıl pekiştirdiğini de göz önünde bulundurarak Aliyev’in, Rusya ile dış politikasını başarılı bir şekilde yönettiğine dikkat çekmektedir. Ünal, BRICS’in büyüyen ve üyeleri arasında güçlü iş birliği sağlayan bir yapı haline geldiğini belirtirken, Azerbaycan’ın Güney Kafkasya’nın önde gelen güçlerinden biri olarak bu ittifakta yer almasının stratejik bir gereklilik olduğunu ifade etmektedir. Sonuç olarak, Ünal’a göre, Azerbaycan’ın çok taraflı diplomasiye dayanan ve çok kutupluluğa uyumlu bir dış politika izlemesi, BRICS’e başvurusunu mantıklı ve isabetli kılmaktadır.[7] Bu tespitler doğrultusunda, Azerbaycan’ın BRICS’e katılma kararının ne kadar stratejik bir adım olduğu açıkça görülmektedir. Bu karar, Azerbaycan’ın küresel güç dinamiklerindeki değişimleri ve bölgesel etkisini artırma hedefini yansıtırken, aynı zamanda çok kutuplu bir dünya düzeninde etkili bir oyuncu olma çabasını da gösteriyor. Bu bağlamda, Azerbaycan’ın BRICS’e üyelik başvurusu, bölgesel güç dengelerinin yeniden şekillendiği ve uluslararası stratejik rekabetin arttığı bir dönemde, ülkenin vizyoner bir dış politika yürütme isteğini ve bu hedefi gerçekleştirme potansiyelini sergiliyor.

Azerbaycan, Kazakistan ve Çin arasında imzalanan stratejik ortaklık anlaşmasında, Azerbaycan’ın Tayvan’ın bağımsızlığına karşı çıkarak “Tek Çin” ilkesine destek vermesi dikkat çekiyor. Çin de Azerbaycan’ın Ermenistan’la yürüttüğü barış sürecine destek sunuyor. İkinci Karabağ Savaşı sonrasında Azerbaycan, Ermenistan’ın Batı yanlısı eğilimlerini Rusya ile birlikte eleştirirken, Çin’le de ekonomik bağlarını güçlendiriyor. Çinli şirketlerin Karabağ bölgesinde faaliyet göstermesi, Azerbaycan’ın Pekin’e verdiği siyasi desteğin ekonomik çıkarlarla harmanlandığını gösteriyor. Özellikle alternatif enerji gibi stratejik alanlarda Çinli yatırımcıları cezbetmeyi hedefleyen Azerbaycan, ikili ticaret hacmini 2023’te 3,1 milyar dolara yükselterek Çin’i dördüncü en büyük ticaret ortağı konumuna taşıdı. Azerbaycan’ın BRICS’e katılım arzusunu, Batı dışı ittifaklarla yakınlaşma çabalarının bir yansıması olarak değerlendirmek mümkün. BRICS, Batı’nın değerlerine karşı durarak çok kutupluluk ilkesini savunan bir yapı sunuyor. Farklı siyasi rejimlere sahip ülkeler arasında pragmatik iş birliğini teşvik eden bu ittifak, Azerbaycan’ın uluslararası stratejik hedefleriyle uyumlu bir zemin sağlıyor. BRICS’in Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ve Etiyopya gibi ülkeleri bünyesine katarak genişlemesi, Batı karşıtı blokların güçlenmesine olanak tanıyor. Azerbaycan’ın BRICS’e yönelmesi, ülkedeki stratejik dönüşümlerin kaçınılmaz bir sonucu olarak karşımıza çıkıyor. [8]

Değerlendirme

Azerbaycan’ın BRICS’e başvurusu, ülkenin uluslararası stratejik yönelimlerinde önemli bir dönüm noktası olarak değerlendirilmektedir. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in Rusya ve Çin ile kurduğu güçlü bağlar, Azerbaycan’ın küresel arenada rolünü güçlendirme ve çok kutuplu dünya düzeninde kendine sağlam bir yer edinme amacını yansıtmaktadır. BRICS’in genişlemesi, Azerbaycan’a, hem bölgesel hem de küresel düzeyde etkisini artırma fırsatı sunmaktadır.

Bu başvuru, Azerbaycan’ın uluslararası stratejilerini yeniden şekillendirdiğini ve Batı dışı ittifaklarla ilişkilerini derinleştirmeye yönelik bir adım attığını gösteriyor. BRICS’in genişlemesi, Azerbaycan’ın enerji ve ticaret alanındaki stratejik hedeflerini destekleyebilir ve ülkenin küresel ekonomik dinamiklerde daha güçlü bir rol oynamasına imkan tanıyabilir. Özellikle, Azerbaycan’ın BRICS’e katılımı, ülkenin enerji kaynaklarını ve ticaret yollarını kullanarak uluslararası arenada daha belirgin bir pozisyon elde etmesine olanak sağlayabilir. Ancak, bu adımın getirdiği zorluklar da bulunabilir. BRICS’in genişlemesi, grup içindeki kültürel ve politik farklılıkları daha belirgin hale getirebilir ve bu durum, ortak stratejilerin geliştirilmesini zorlaştırabilir. Ayrıca, BRICS’in Batı karşıtı duruşu, uluslararası ilişkilerde gerginliklere yol açabilir ve Azerbaycan’ın küresel konumunu etkileyebilir. Azerbaycan’ın bu genişleyen ittifakta nasıl bir rol oynayacağı, hem bölgesel hem de uluslararası ilişkilerdeki stratejik tercihlerini yönetmesi ile şekillenebilir.

Bu bağlamda, Azerbaycan’ın BRICS’e üyelik başvurusu, ülkenin uluslararası ilişkilerdeki stratejik yönelimlerini güçlendirme ve çok kutuplu dünya düzeninde etkili bir oyuncu olma çabalarının bir parçası olarak görülmelidir. Bu adım, Azerbaycan’ın küresel ekonomik ve siyasi arenada daha güçlü bir konum elde etme arzusunun bir yansımasıdır ve ülkenin bu süreçte karşılaşabileceği fırsatlar ve zorluklar, uzun vadeli stratejik hedefleri doğrultusunda şekillenecektir.

[1] ‘’BRICS: Grupta hangi ülkeler var, amaçları ne?’’, BBC News Türkçe, Son Erişim Tarihi: 23.08.2024 https://www.bbc.com/turkce/articles/c0j3zwvjw3jo

[2] Mehmet Enes Aşçı, "BRICS Ülkelerinin Küresel Güç Olma Potansiyelleri ve Türkiye," Uluslararası Hukuk ve Sosyal Bilim Araştırmaları Dergisi 1, no. 1 (2019): 39-60. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/764613#:~:text=2001%20y%C4%B1l%C4%B1nda%20Goldman%20Sachs%20Y%C3%B6netim,t%C3%BCketici%20say%C4%B1lar%C4%B1n%C4%B1n%20y%C3%BCksekli%C4%9Fi%20dikkat%20%C3%A7ekmektedir.

[3] Mehmet Enes Aşçı, "BRICS Ülkelerinin Küresel Güç Olma Potansiyelleri ve Türkiye," Uluslararası Hukuk ve Sosyal Bilim Araştırmaları Dergisi 1, no. 1 (2019): 39-60.  https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/764613#:~:text=2001%20y%C4%B1l%C4%B1nda%20Goldman%20Sachs%20Y%C3%B6netim,t%C3%BCketici%20say%C4%B1lar%C4%B1n%C4%B1n%20y%C3%BCksekli%C4%9Fi%20dikkat%20%C3%A7ekmektedir.

[4] ‘’Türkiye Açısından BRICS’in Avantaj ve Dezavantajları’’, Türkiye Araştırmaları Vakfı, Son Erişim Tarihi: 23.08.2024 https://turkiyearastirmalari.org/2024/06/12/fokus/fokus-turkiye-acisindan-bricsin-avantaj-ve-dezavantajlari/

[5] ‘’Azerbaycan, BRICS ekonomik bloğuna üyelik başvurusu yaptı’’, TGRT Haber, Son Erişim Tarihi: 23.08.2024  https://www.tgrthaber.com/ekonomi/azerbaycan-brics-ekonomik-bloguna-uyelik-basvurusu-yapti-2968091

[6] ‘’Day after Putin’s visit, Azerbaijan applies to join Russia and China in the BRICS alliance’’,  Arab News, Son Erişim Tarihi: 23.08.2024 https://www.arabnews.com/node/2568214/world

[7] ‘’Hasan Hoca’ya Soruyorum | ‘Bakü’nün BRICS kararı Ankara’ya yol gösteriyor’ ’’, CGTN Türk Youtube Kanalı, Son Erişim Tarihi: 23.08.2024  https://www.youtube.com/watch?v=K-Fnk9BMYyM

[8] ‘’One more to join the BRICS?’’, IPS Journal Eu, Son Erişim Tarihi: 23.08.2024 https://www.ips-journal.eu/topics/foreign-and-security-policy/one-more-to-join-the-brics-7679/